Albaniya, Ərməniyyə və İberiya Turanın bir parçası olub?

II yazı

Bizi burada maraqlandıran əsas məsələlərdən biri Albaniya və Ərməniyyənin Turan Parfiyasının süqutundan sonra onun yerinə keçmiş Sasanlara qarşı bacardıqları qədər mübarizə apararaq müstəqilliklərini saxlamaları, eyni zamanda arilərin ya da farsların zərdüştlik dinini rədd edərək Xristianlığı qəbul etmələridir. Doğrudur, özəlliklə Albaniya və Atropatenada (Azərbaycanda – F.Q.) Xristianlıq Qriqoridən çox öncə, 2-ci əsrin başlarında İsanın havarisi Faddey tərəfindən yayılmağa başlamışdır. Ancaq Parfiya dönəmində xristianlıq bu ölkələrdə geniş yayıla bilmədi ki, buna əsas səbəb də bir tərəfdən Xristianlığın özünün hələ, yayıldığı ilk coğrafiyalarda kifayət qədər ifadə edə bilməməsi, digər tərəfdən Turan xalqlarının Tanrıçılıq dininin öz mövqeyini qoruyub saxlaması idi. Bu anlamda Turan Parfiyasının tərkibində əsasən ortaq dinə və ortaq etnik kimliyə sahib olan Ərməniyyə və Albaniyada vəziyyət yalnız zərdüşti-məcusi Sasanların hakimiyyətə gəlməsi ilə dəyişdi. Çünki Parfiya dönəmində əsasən təkallahlığa tapınan Turan xalqları üçün, arilərdən tamamilə fərqli olaraq atəşpərəst-məcusi olmaq çox çətin idi. Bu baxımdan Turanlıların əski təktanrıçı Tanrıçılıq diniylə əsasən səsləşən Xristianlığın meydana çıxması, 3-cü əsrin ilk yarısında Turan Parfiya imperiyasının varlığına son verən Sasanlara qarşı mübarizədə mühüm bir vasitəyə çevrildi.

Hər halda həmin dövrdə yarımmüstəqil şəkildə də olsa varlığını qoruyub saxlayan, eyni zamanda zərdüşti dinini qəbul etmək istəməyən Turan Parfiya kökənli Ərməniyyə və Albaniya hökmdarlarının, eyni zamanda həmin ölkələrin xalqlarının xristianlığa ciddi şəkildə meyil göstərmələri təsadüfi ola bilməzdi. Bizcə, həmin ölklərin hökmdarlarının və xalqlarının xristianliğa üz tutmalarında əsas səbəb İran-Fars kökənli olmamaları, Təktanrıçı dinə inamlarının güclü olmaları, zərdüştliyi-məcusiliyi əsla qəbul etməmələri idi. Təsadüfi deyil ki, Sasanların quruluşundan az sonra 4-cü əsrin başlarında Ərməniyyə və Albaniya əhalisi arasında xristianlığı təbliğ edən parfiyalı Qriqori özü də Türkmənistandan gəlmiş türk-ərsaq soylu Anakın/Amakın oğlu olmuşdur. Qriqori Amakın oğlunun dini adı idi ki, o, yunanlar-romalılar arasında ona aşlanmış xristianlıq inancıyla Ərməniyyəyə və Albaniyaya göndərilmişdir. Görünür, burada əsas məqsəd zərdüşti Sasanları zəiflətmək üçün atəşpərəstliyə məcburi tapınan Ərməniyyə və Albaniya hökmdarlarını onlara qarşı qoymaq olmuşdur. Dogrudan da, Qriqori yarıəfsanəvi, yarıgerçək əziyyətlərdən sonra Ərməniyyə və Albaniyada xristianlığın yayılmasına nail olmuşdu. Belə ki, 4-cü əsrin başlarında Ərməni çarı Tridatla Alban çarı Urnayr Qriqorinin öncüllüyündə Xristianlığı qəbul etdilər.

Gördüyümüz kimi, xristianlığın 3-cü əsrin ikinci yarısından sonra Ərməniyyə və Albaniyada daha geniş vüsət almasının başlıca səbəbi təktanrıçı Türk-Turan Parfiya dövlətinin ortadan qalıxması, onun yerini atəşpərəst, zərdüşti İran-Fars Sasanların tutması olmuşdu. Deməli, Ərməniyyə və Albaniya hökmdarlarının məhz Parfiyanın süqutundan sonra Xristianlığa meyil göstərmələri ortaq etnik kimlik və ortaq dini inancla bağlı olmuşdur. Əgər Parfiya süqut etməsə, yaxud da Sasanlar zərdüştliyi rəsmi din kimi qəbul etməyib Parfiyanın yolunu davam etdirsəydilər, bəlkə o zaman Ərməniyyə və Albaniyanın Xristianlıq məsələsinə münasibətləri də fərqli yöndə inkişaf edə bilərdi. Ancaq Parfiyanı xəyanətlə devirən Sasanların hakimiyyətə gəldikdən sonra zərdüştlüyü rəsmi dövlət dini elan edib qeyri-arilərə, yəni turanlılara (albanlara, qarqarlara, ərmənlərə, masagetlərə, subarlara, arsaklara, saklara vəb.) qarşı zorakılıqlara başlaması, onları güclə zərdüştliyə cəlb etmələri əski Turan-İran savaşının bitməməsindən xəbər verirdi. Əhəmənilər kimi özünü “Ari” adlandıraraq Turanlılara yenidən savaş açan Sasanların bu yolu tutması Turan Parfiyasının ortaq etnik və dini kimlikli Albaniya və Ərməniyyədə, eyni zamanda Albaniyanın idarə etdiyi İberiyada etirazla qarşılanması təbii idi.

Beləliklə, özəlliklə Ərməniyyə və Albaniya hökmdarları etnik və dini kimlik anlamında Parfiyadan fərqli olaraq, özünə yad hesab etdiyi Sasanlara qarşı mübarizə etmək üçün yeni çarələr aramaq məcburiyyətində idilər. Məhz belə bir məqamda onların təktanrıçı Tanrıçılıq dininə yaxın Xristianlığı qəbul etmiş Roma İmperiyasıyla münasibətlər qurmaq Ərməniyyə və Albaniya üçün daha uyğun idi. Eyni zamanda Ərməniyyə və Albaniya hökmdarlarının Romaya meyil göstərməsində əski Etrusklarla bağlı inanclar da müəyyən rol oynaya bilərdi. Hər halda Romanın əski xalqlarından olan Etrusklarla Turanlılar arasında bir çox oxşarlıqların olması indi heç kəsə sirr deyil. Bugünkü bəzi İtaliya müəllifləri belə etiraf edirlər ki, əski dövrlərdə Romanın taleyində mühüm rol oynamış Etrusklar Türk/Turan kökənli olmuşlar. Hətta, onların da Turan adlı sitayiş etdikləri ilahi qüvvələri olmuşdur. Ona görə də, Albaniya, Ərməniyyə və İberiyanın Romayla yaxınlaşmasında din amili ilə yanaşı, Etrusuklarla qohumluq əlaqələri də öz təsirini göstərə bilərdi.

Çox güman ki, Romalıların dilindən səslənən “Alpan/Alban” kəliməsi də Etrusklardan qalma ortaq keçmişin bir nişanəsi idi. Çünki “Alpan/Alban” hərfi anlamda ərənliyi, cəsurluğu ifadə edir ki, Etrusklar kimi albanların, aranların da bu adı daşımaları təbiidir. Bu anlamda Parfiyanın süqutundan sonra hər üç ölkənin, özəlliklə də Albaniya və Ərməniyyənin Romayla yaxınlaşmasına təsadüfi yanaşmaq olmaz. Üstəlik, parfiyalı-turanlı Anakın oğlunun yunan-roma xristianları arasında dini biliklərə yiyələnib Albaniya və Ərməniyyədə təbliğata başlaması, burada da əsasən zərdüştliyə qarşı mücadilə verməsi çox düşündürücüdür. Deməli, Turan Parfiya imperiyası dağıldıqdan sonra onun tərkibində olmuş Albaniya və Ərməniyyədə zərdüşti Sasanlarla eyni münasibətləri sürdürmək mümkünsüz olduğu üçün, xristian kimlikli Romayla müttəfiqliyə üstünlük verilməyə başlandı. Zərdüştlüyə qarşı mübarizə də Tanrıçılıq dini yetərli olmadığı üçün də, ona yaxın olan Xristianlığın Turan xalqları arasında təbliğ edilməsi də məqbul görüldü ki, bu siyasi-hərbi dəstək anlamında da önəmli idi.

Ona görə də, Turanlı Anakın oğlunun yunan-roma xristianlarının yanına göndərilib Xristianlığı qəbul edib Qriqori adlanmasından tutmuş, az sonra Qriqorinin Turan xalqları arasında təbliğata başlamasınadək hər şey planlı şəkildə baş vermişdir. Yəni Turan bilginləri o dövrdə Arilərin zərdüştlüyünə qarşı doğma Tanrıçılığın kifayət etmədiyini anlayaraq, ona yaxın olan Xristianlığın Turan xalqları arasında təbliğini uyğun görmüş, bununla da Sasanların türkləri tamamilə assimilyasiya etməsinin qarşısını almağa nail olmuşlar. Özəlliklə, Əhəmənilər dövründə xeyli dərəcədə Turanlıların Tanrıçılıq dininə, etnik öznüdərkinə böyük zərbə vuran Arilərin Sasanlar dövründə eyni şeyi təkrarlamasına yol verməmək üçün bu kimi addımların atılması müəyyən qədər əhəmiyyətli olmuşdur.

Qeyd edək ki, parfiya kökənli Qriqori kimi nəvəsi Qriqoris də xristianlığı daha çox türk-turanlı xalqlar arasında yaymağa çalışmış, farsdilli xalqlara elə də meyil göstərməmişdir. Görünür, buna əsas səbəb farsdilli xalqların zərdüştlüyü özünün əski dini bilib daha çox ondan yapışdıqları halda, türksoylu ya da turanlı kimlikli xalqların isə əsasən Tanrıçılıq dininə davam edib zərdüştlüyə nifrət bəsləmələri idi. Parfiyanı devrib hakimiyyətə gələn Sasanların zərdüştliyi Turan xalqları arasında zorla yaydığı bir dövrdə xristianlıqla yaxından tanış olan turanlıların doğma Tanrıçılıq dininə yaxın bildikləri Xristianlığı əsas düşmənlərinə qarşı mübarizədə bir qurtuluş yolu kimi baxmaları təbii idi.

Belə ki, Qriqoris bir tərəfdən xristianlığı arşakilərin/qarqarların qohumu olan Məskutlar ölkəsində yaymağa çalışmış, hətta onunla çar Sanatruk şəxsən görüşmüşdür. Ancaq əvvəlcə xrusitanlığı qəbul etməyə başlayan məskutların sonra Qriqorisi öldürmələri, üstəlik, Kalankatuklunun öz diliylə desək Sanatrukun (böyük Türkün) saysız-hesabsız hunların qoşunlarıyla Ərməniyyəyə hücum etmələri təsadüfi ola bilməzdi. Bu, milli düşmənçilikdən daha çox Sasanların “parçala və hökm sür” siyasətinin nəticəsi idi. Sasanlar Albaniya və Ərməniyyəyə yerləşdirdiyi farsdilli qüvvələrin əliylə hər iki təktanrıçı, xristianlığa meyilli, eyni zamanda da əhalisinin böyük hissəsi türk/turan mənşəli olan xalqları üz-üzə qoyurdular. Bu anlamda turan kimlikli ərmənlər, albanlar/qarqarlar kimi xristianlığı qəbul etmiş məskutların/masagetlərin az sonra Xristianlıqdan üz döndərib əski Tanrıçılıq dininə davam etmələri təsadüfi ola bilməz. Belə ki, həmin dövrdə farsdilli tayfalar Turan xalqları arasında nisbətən Masagetlər çarlığında özlərinə yuva sala bilmişdilər. Sasanlar da tez-tez həmin farsdilli tayfaların əliylə Albaniya, Ərməniyyə və İberiyanı idarə edən Turanlı-Türk kökənli ölkələri müharibəyə cəlb edirdilər. Bu müharibələr də daha çox əsasən Turan kökənli hökmdarların idarə etdiyi Albanlarla Ərmənlər arasında baş vermişdir.

Kalankatukluya görə də, keşiş Qriqoris əvvəlcə Sanatürkü və ona tabe olan əhalini inandırıb xristianlığa yönəltsə də, sonra məskutlar Qriqorisi öldürərək yenidən bütlərə, əslində əski Tanrıçılığa tapınmağa başladılar: «Albaniya katolikosu Qriqorisin şəhid olmasından sonra şərq ölkəsinin barbar xalqları yenə də bütpərəstliyə qərq oldular. Onlar bütxanalarında sitayiş etdikdən sonra xaçpərəstləri təqib etməyə başladılar». Görünür, M.Kalankatuklu «şərq ölkəsinin (Albaniyanın – F.Ə.)» barbar xalqları dedikdə, yalnız albanları, məskutları deyil, eləcə də xristian olmayan hunları, xəzərləri bir sözlə bütün turanlı/türksoylu tayfaları nəzərdə tutmuşdur. Hər halda o, Sanatrukun ordusunu həm Maskut-Hun ordusu, həm də Alban ordusu kimi qələmə vermişdir. Ümumiyyətlə, M.Kalankatukluya görə, bütpərəst hunlar, xəzərlər və başqa türk tayfaları da massagetlər-məskutlar kimi Günəş, Ay, Tanrı-xan allahlarına inanır, at qurban verir, «oda və suya qurbanlar gətirir, naməlum yollar ilahəsinə, aya və onların gözlərinə təəccüblü görünən bütün məxluqa sitayiş edirdilər». Əski Albanlar, Məskutlar kimi Xəzərlər də Günəşə tapınırdılar. And içəndə Günəşə and içirdilər. Böyük Türk aydınımız Nizami Gəncəvi “İskəndarnamə” poemasında təsadüfi olaraq demirdi ki, İranlıların rəmzi ay olub Keyxosrov nəslindəndirlərsə, Turanlıların da simvolu günəş olub Alp Ər Tonqanın evladlarıdırlar.

Bütün bunlar onu göstərir ki, Turan/Türk xalqları ilə İran/Ari xalqlarının dini inancları həmişə fərqli olmuşdur. Arilər qohumları hindlilər kimi atəşpərəstliyə, brahmanizmin bir qolu olan zərdüştlüyə tapındıqları halda, Turanlılar daima Tanrıçılıq, Göy Tanrıçılıq inancında olmuş, bu anlamda da təktanrıçılıq dininə yaxın dinlərə (Yəhudilik, Xristianlıq, İslamlıq) daha çox meyil göstərmişlər. Ona görə də, doğma Tanrıçılıq dininə tapınan albanlar, ərmənilər, hunlar, xəzərlər, qarqarlar, gəngərlər, məskutlar və başqalarının Sasanların dövründə (III-VII əsrlər) Xristianlığa asanlıqla üz tutmalarında qeyri-adi heç nə yox idi. Həmin dövrdə alban və ərmən keşişlərinin də Albaniya və Ərməniyyə ilə yanaşı, Məskutlar, Hunlar və Xəzərlər ölkələrində xristianlığı asanlıqla yaymaları, çox vaxt da onların əhalisinin xeyli bir qisminin bu dini qəbul etmələri biri-birləriylə ortaq etnik və əski ortaq dini (Tanrıçlıq) baxımdan yaxınlıqları ilə bağlı olmuşdur.

Dos., Dr. Faiq Ələkbərov

Türküstan.- 2017.- 14-20 fevral.- S.6.