"Dörd çərşənbə məsələsi bizi türk dünyasından ayırmağa xidmət edir"

Moderator.az saytının müsahibi tarix elmləri doktoru, AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya institutunun aparıcı elmi işçisi və tanınmış televiziya aparıcısı Güllü Yoloğludur. Etnoqraf alim uzun müddətdir ki, həm elm, həm də televiziya sahəsində Azərbaycanın folklor və etnoqrafik dəyərlərini təbliğ edir, bizə səhv olaraq sırınan bəzi adətlərdən danışır. Elə bu gün də ondan danışdıq:

-Güllü xanım, bu gün Azərbaycan etnoqrafiyası istiqamətində aparılan araşdırmaları necə dəyərləndirərdiniz?

-Azərbaycan xalqının etnik tərkibinin öyrənilməsinin, etnoqrafik materialların sistemli şəkildə toplanmasının başlanğıcı əsasən, XIX əsrə aiddir. Uzun illər V.N.Qriqoryev, O.S.Yevetski, P.P.Zubov, A.Q.Yanovtsev, İ.L.Serebryakov, A.A.Bakıxanov, M.M.Səfiyev, P.F.Riss, D.İ.Zubarev, A.D.Yeritsov, P.S.Varav, M.Q.Əfəndiyev, A.Qiyasbəyov, V.V.Bartold, N.Y.Marr, İ.İ.Meşaninov, Ə.Ələkbərov, Q.T.Qaraqaşlı, M.V.Quliyeva, R.Babayeva, T.Ə.Bünyadov, Ş.Quliyev, Q.Qeybullayev, Ə.İzmaylova, H.Həvilov, A.Abbasov, K.Əliyev, Ə.Dadaşov, E.Kərimov, N.Quliyeva, B.Abdulla, A.Paşayev, Q.Cavadov, Q.Rəcəbov, X.Xəlilov, bəndəniz və başqaları Azərbaycan əhalisinin təsərrüfat məişəti, maddi və mənəvi mədəniyyəti, ailə-nikah münasibətlərinin inkişafı, etnik tərkibi və s. bağlı tədqiqatlar aparmış və bu tədqiqatlar bu gün də aparılır. Bu sahədə AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun rolu da danılmazdır. Burada maraqlı məsələlərdən biri də odur ki, tək etnoqraflar deyil, eləcə də folklorşünas alimlər Azərbaycan xalqının etnoqrafik materiallarının öyrənilməsinə az-çox öz töhfələrini veriblər. Çünki etnoqrafiya və folklor bir-biri ilə sıx bağlıdır. Xüsusilə, mərasim və ayinlərdə onları bir-birindən ayırmaq düzgün deyil. Məhz buna görə də folklor mənəvi mədəniyyət adı ilə etnoqrafiyanın bir parçası kimi də öyrənilir... Təbii ki, ideologiyaya uyğun olaraq dəyişikliklər də az olmayıb.

-Folklor və etnoqrafiyamıza aid bəzi faktlar, mənbələr sovet dövründə təhrif olunubmu? Əgər olubunsa, bu təhriflər Azərbaycançılıq məfkurəsinə nə dərəcədə zərbə vurub?

-Artıq SSRİ dağılıb, quruluş ləğv olunub, lakin elm sahəsində bir çoxları onun qoyduğu istər ideoloji, istər siyasi qaydaları hələ də qısqanclıqla qoruyub saxlayırlar.

Məsələn, sovet dövrü “xalqlar dostluğu” adı altında ayrı-ayrı etnik kökə, dinə mənsub xalqlar süni yolla bir-birinə calaq edilərək vahid sovet xalqı yaratmaq qarşıya məqsəd kimi qoyulsa da, xalqlara öz dilində yazıb-oxuma haqqının verilməsi bu arzunu utopik bir şey kimi arxivdə gizlətdi. Lakin bəzi tarixçilərimiz özləri də bilmədən ortaya elə “faktlar” qoydular ki, bu gün ermənilər və Azərbaycana ərazi iddiası ilə çıxış edənlər həmin müəllifləri əllərində bayraq ediblər... Və yaxud, yuxarıdan sifarişlə hansısa folklor nümunələrinə, etnoqrafik materiallara əl gəzdirilib. Həmin materiallar dərsliklərə salınıb, radio, TV vasitəsi ilə xalqın beyninə yeridilib. Biz indi bu yanlışlıqları aradan qaldıra bilmirik. Çünki bu yalanlar üzərində bütöv bir nəsil yetişib.

-Mövsüm mərasimləri ilə bağlı folklor mətnlərimizin məzmununun dəyişdirilməsi barəsində nə deyə bilərsiniz?

-Elə o dediyim ideologiyaya uyğun dəyişikliklər mövsüm mərasimlərinə də aiddir. Təbii ki, bunların hamısının pis olduğunu demək də yanlış olardı. Bilirik ki, sovet dövrü həm də ateizm siyasəti ilə yadda qalıb. Bu gün din adına qonşu və uzaq ölkələrdə baş verənlərin bir çoxunu görəndə bəzi məsələləri başa düşmək olar. Lakin insanı mənəvi yoxsulluğa sürükləyən siyasət heç də yaxşı nəticə vermədi. Çünki “sovetlər dağıldıqdan, kommunizm ideyası aradan qalxdıqdan sonra insanların mənəviyyatında bir boşluq yarandı və yad ünsürlər ölkəmizə ayaq açdı” deyəcəkdim, amma bu günkü Türkiyədəki durumu təhlil edəndən sonra fikrimdən vaz keçirəm. Çünki onlar sovetin buxovunda olmayıblar, lakin bu gün dindəki aşınmalar orada da meydan sulayır. Təriqətlər tarix boyu bir-biri ilə rəqabət aparıb. Hələ mən məzhəb məsələsini demirəm. Hər birinin öz xətti, məqsədi, iddiası olan 100-dən çox təriqətin varlığı o bir Allaha, vahid dinə yox, müxtəlif vəqflərə, şeyxlərə xidmət deməkdir... Allah birdir, ona gedən yol da bir olmalıdır... Parçalanmalar və rəqabət uçuruma aparır. Uzun əsrlər bunun şahidi olmuşuq. Təkcə səfəviyyə ilə bakuviyyənin misalında fəlakətin ölçüsünü görmək mümkündür...

Lakin bu gün folklorumuza, etnoqrafiyamızda ciddi dəyişiklər və bunun da sayəsində yanlış təhlillərə yol açan məqamlar da çoxdur.

-Novruz adətləri və çərşənbələrin sıralanmasında da xeyli yanlışlıqlar var. Mümkünsə, azacıq bu barədə də danışaq...

-Əzəldən xalqımız yalnız ilin, ayın, yəni Boz ayın Axır çərşənbəsini böyük şadyanalıqla keçirib. Digər çərşənbələrin hər birinin öz funksiyası var. Əslində 7 çərşənbə nəzərdə tutulardı. Onun üçü oğru çərşənbə adı ilə Kiçik çilləyə düşərdi. Üçü isə doğru çərşənbə adı ilə Boz aya düşərdi. Kiçik çillə çıxan kimi gələn birinci çərşənbə Yalançı çərşənbə sayılardı və onu keçirməzdilər. Bu il Yalançı çərşənbə fevralın 21-ə düşür. 21-də hələ havalar soyuqdur. Belə havada hansı ağıllı, həm də rayonlarımızda bir-birini suya basar? Çox yerdə heç qar-buz əriməyib. Keçmişdə qış daha sərt keçərdi. Övliya Çələbi yazırdı ki, Ərzurumda bir kədi (pişik) bir damın üstündən o biri dama tullananda havada donarmış... Söhbət inkişaf etmiş böyük şəhərlərdən getmir...

Artıq ikinci Xəbərçi (muştuluqçu, cıdırçı, müjdəçi və s.) çərşənbədə yazın gəlişi özünü bildirərdi. Hava isinməyə başlayardı... Bu çərşənbədə qışdan çıxan insanlar ev-eşiyi çölə tökər, qarla xalça-palazı təmizləyər, kişilər əkin yerlərinə baş çəkər, dolmuş arxları, həyət-bacanı, tövlələri, axırları, hinləri təmizləyərdilər. Artıq, köhnə, çır-çırpını da yandırar, külünü əkin yerlərinə, ağacların dibinə tökərdilər. Ona görə bəzən buna Küllü çərşənbə də deyirlər.

Üçüncü çərşənbə Ölü çərşənbəsidir. Buna Qara çərşənbə də deyirlər. Amma bu çərşənbəni İslamdakı Qara bayramla bağlamayaq. Qara bayramın vaxtı dəyişir, amma Qara çərşənbə hər il Axır çərşənbədən əvvəlki çərşənbədə qeyd edilir. Məqsəd nədir? Həmin gün sübh tezdən kişilər uzaqda, təpəlikdə yerləşən məzarlıqların yollarını təmizləyir, qadınlar xonçalarla ora gedir, qəbirləri təmizləyir, kimsəsizləri də ziyarət edir, xonçaları orda qoyub qayıdırlar. Kasıb ailələrin uşaqları o xonçalardakıları götürüb evlərinə aparır və bir həftə sonrakı Axır çərşənbə süfrələrinə qoyurlar... Ağsaqqallar, ağbirçəklər bu bir ildə dünyasını dəyişənlərin ailələrini yasdan çıxardırlar ki, onlar da Axır çərşənbəni şadyanalıqla qeyd etsinlər. Həmin gün evdə ruhların adına qazan asılır, qapı, pəncərə aralı qoyulur, şam və ya ocaq qalanırdı ki, qaranlıqda ruhlar yollarını azmadan gəlib o paydan nəsiblərini alsınlar...

Dördüncü çərşənbənin adı üstündədir: Axır çərşənbə. Hamı elliklə bu çərşənbəni keçirir, ertəsi gün su üstünə gedir, ayinlərini icra edirlər. Budur dədələrimizin, nənələrimizin çərşənbələri.

İndi mən də sizə və eyni zamanda dörd ünsür, dörd çərşənbə deyib hamısında tonqal qalayıb, şənlənənlərə sual verim: Ağır qışdan çıxmış, bütün odun, oduncağını, əlindəki taxta tabağını yandırmış, azuqəsi bitmiş, taxça-boxçası boşalmış, yaz iş-gücünə başı qarışmış xalqın o qədər odunu, yemək-içməyi, boş vaxtı haradan idi ki, dörd çərşənbənin dördündə də kef eləsin, tonqal qalasın, şəkərburalı, paxlavalı, plovlu süfrə açsın, çıqqıdı-çıqqıdı etsin? Niyə çərşənbə deyirik? Axı Çərşənbə həftənin III günüdür. Əslində isə biz çərşənbə axşamından danışırıq... Təbii ki, bunların da öz cavabı var...

-Çərşənbə sıralanmalarının yanlış təqdim edilməsində məqsəd nə idi?

-Xocalı faciəsi Boz ayın ilk çərşənbəsi – Yalançı çərşənbə günü baş verib... Qarışıq dövr idi. Bilənlər bilir, biz, yəni, xalq Bakıda Xocalı faciəsi haqqında bir həftə, on gün sonra xəbər tutduq. Çünki yuxarıdan göstərişlə camaatın başını çərşənbələrlə qatdılar. Hər çərşənbə axşamı Fuad Qasımzadə efirə çıxıb “bu gün filan çərşənbədir. Onu belə qeyd etmək lazımdır...” deyib insanların diqqətini başqa istiqamətə yönəldirdi. Hakimiyyətdə böhran yaranan kimi hind filmləri ilə camaatın başını qatan kimi... Və sifarişi yerinə yetirən də rəsmi KİV-lər idi. Elmi məsləhətçi isə əsasən folklorşünas A.Nəbiyev olardı. Yəni, o da tək deyildi... Beləcə, 1992-ci ildə onun bir il əvvəl nəşr etdirdiyi gözəl mənbə olan “Novruz bayramı” kitabına tamamilə zidd olan “İlaxır çərşənbələr” kitabçası çap olundu və özünün də yazdığı kimi “bu ilk təcrübə” bəzi həmkarları tərəfindən çox tezliklə də yayıldı... Çünki yuxarının göstərişi vardı...

-Bu gün bu problemin aradan qalxmasına nə üçün maraqlı deyilik?

- Artıq böyük bir nəsil bu yalanla böyüyüb. Üstəlik, hələ də bu cəfəngiyyatı yayanlar, onun üstündə fəlsəfi fikirlər irəli sürənlər var. Amma bu dörd ünsür, dörd çərşənbənin xalqımıza bir çox yöndən ziyanı var. Ən əsası hər kəsin evində televizor var. Amma hamının iqtisadi durumu keçmişdəki və hər zamankı kimi eyni deyil. Dolanışığından şikayət edənlər də var, günahı başqalarında görənlər də. Heç vaxt heç kəs düşünməsin ki, hamının bərabər yaşadığı cəmiyyət qurmaq mümkündür. “Sən ağa, mən ağa, inəyimizi kim sağa”... Belə bir vaxtda televiziyalarda hər çərşənbə kimlərinsə bol süfrələri, dolu zənbilləri, çal-çağırları göstərilir. İmkanı fərqli ailələrdə bu görüntülər qıcıq yaradır. Çünki hər bir valideyn övladının qarşısında özünü gücsüz, imkansız, bacarıqsız hiss edəndə, içində olan kin, nifrət, etiraz səsi, üsyan daha da artır. Bu da sosial narazılığa gətirib çıxardır. Düşünürəm ki, əvvəllər olduğu kimi, yalnız Axır çərşənbə keçirilməlidir. Belə olduqda imkansızlara əl tutmaq da asan olar.

Dörd çərşənbə, dörd ünsür məsələsi heç bir türk xalqında, elə farsların özündə də yoxdur. Əgər dünyanın heç bir yerində bu yoxdursa, qondarma məsələ bizi dünyadan, eləcə də türk dünyasından ayırmağa xidmət edir...

Boz ayın bütün çərşənbələrini yemək-içmək, çal-çağırla keçirmək istəyənlər də bütün ay boyu nə alacağını, nə bişirəcəyini, kimi çağıracağını, hansı restoranı, hansı müğənnini sifariş verəcəyini düşünməklə vaxtını keçirir... Təbii ki, çal-çağırdan pul qazananlara, bazarlara, marketlərə, savadsız, lakin özünü çox bilən kimi göstərən “jurnalistlər”ə bu sərf edir. Hətta bəzi kanallar rayonlara gedib orda səhnəciklər qurub yanlış adları xalqın adından qələmə verməyə çalışırlar. Xüsusilə də Qazaxda qurulan tamaşalar gülməlidir. Çünki orda insanlar hələ də Ölü çərşənbəsində məzarlıqlara axışır...

Seçim xalqındır. Dədə-babadan Axır çərşənbə Novruzun özündən yaxşı keçirilib. Əsas səbəb də ilin ağır və Axır çərşənbəsindən xoşluqla ayrılmaqdır...

Elmin Nuri

Türküstan.- 2017.- 21-27 fevral.- S.16.