Yazılı abidələrimiz və nağıla bənzər Alim ömrü

“Elm əbədi olaraq canlıdır.”

(Xacə Nəsirəddin Tusi)

“Biri vardı, biri yox…”

Başlanğıcı ötən sayımızda

“Mir Möhsün Nəvvabın erməni tayfasına nəsihətləri”

Alimin nəşrə hazırladığı çoxsaylı əsərlər arasında bir kitab öz ictimai-siyası dəyəri və aktuallığı ilə xüsusilə seçilir: Mir Möhsün Nəvvab. “1905-1906-cı illərdə er¬məni-müsəlman davası”. “Görkəmli alim, yazılı abidələrin məhsuldar tədqiqatçısı” adlı məqaləsində Kamandar Şərifovun yaradıcılığını yüksək dəyərləndirən filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimovun sözləri ilə desək, “ o, 1993-cü ildə Arif Rama¬za¬nov¬la birlikdə Mir Möhsün Nəvvabın “1905-1906-cı illərdə er¬məni-müsəlman davası” adlı kitabını müasir əlifbada çap et¬dir¬məklə bir daha sübut etdi ki, biz azərbaycanlıları erməni fit¬nə¬kar¬lığından qafil xalq kimi qələmə vermək doğru deyildir. Sa¬də¬cə olaraq, rus işğalı illərində, sovet dövründə görkəmli ziya¬lı¬larımızın erməni məkri, erməni xəyanətkarlığı barədə yaz¬dıq¬la¬rı bizdən gizlədilmiş, onların nəşri qadağan edilmişdir.”

– Kamandar müəllim, sizin hörmətli əlyazmaşünas, Əlyazmalar İnstitutunun böyük elmi işçisi Arif Ramazaovla birgə nəşr etdirdiyiniz Mir Möhsün Nəvvabın “1905-1906-cı illərdə er¬məni-müsəlman davası” kitabından əlavə, eyni zamanda dövri mətbuatda da bu barədə məqalələriniz dərc olunub. Həmin məqalələrdən biri də “Mir Möhsün Nəvvabın erməni tayfasına nəsihətləri” adlanır. Əsərdə, təəssüf ki, bu gün də öz aktuallığını saxlayan ən başlıca məsələlər hansılardır? Və M. M. Nəvvabın erməni tayfasına nəsihətləri hansılardır?

-Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra süni şəkildə ortaya atılmış Dağlıq Qarabağ probleminin öyrənilməsi, onu ortaya atmış erməni millətçiləri və onların havadarlarının niyyətlərini ifşa etmək baxımından 1833-1918-cü illərdə yaşayıb-yaratmış Mir Möhsün Nəvvabın “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” adlı əsəri son dərəcə əhəmiyyətli bir mənbədir. O, öz dövründə ermənilərin Qarabağda, Tiflisdə, Bakıda, İravanda, Təbrizdə, Naxçıvanda və başqa yerlərdə xalqımıza, qarşı törətdikləri qırğınları və xəyanətləri olduğu kimi qələmə almışdır. Müəllifin kitabda qələmə aldığı o dövrdəki erməni xəyanəti, erməni iddiaları, erməni yalanları, erməni ikiüzlülüyü, ermənilərin xalqımıza qarşı düşmənçiliyi, erməni terroru, indi də eynən davam edir. M.M.Nəvvab yazır: “Bir mötəbər ziyalı mənə danışdı ki, Almaniyanın dövlət xadimi və alimi mənə dedi ki, ermənilər ki bu cür yol tutub, çox tezliklə dünyanın üzündən yox olub, onlardan bir əsər-əlamət qalmayacaqdır”. Buna görə də M.M.Nəvvab erməni tayfalarına belə nəsihət edir: “ Allah-təalaya dua edin ki, sizlərə rəhimli və insaflı ürək, xoş niyyət, fitnə-fəsadlardan uzaq, gözəl əməllər qismət edərək, xasiyyətinizi dəyişdirsin və pis əməllərdən çəkindirsin. Bəlkə, bu zaman insanlığa layiq sifətlər əldə edəsiniz. Yoxsa, siz bu vəhşi təbiət və qəddarlıqla, banklara beş-altı şahı toplamaqla, fəqir-füqəranı aldadıb zorla onlardan beş-üç şahı qopardıb cibinizi doldurmaqla, bığınızı burub, başınıza papaq qoymaqla və çiyninizə yapıncı salmaqla padşah olmaq mümkün deyildir. Nahaq qanlar töküb namərdliklə qəflətən insan məxluqunu öldürüb, burun-qulağını kəsib, başına nal çalmaqla və başqa növ vəhşiliklə böyük olmaq mümkün deyildir. Belə qəddar və vəhşi adamlar böyük olmaz, əksinə, o həmişə zəlil və bütün məxluqatın ayaqaltısı olar. Siz xalqınız içərisində əkdiyiniz qəddarlıq toxumunun tezliklə barını görəcəksiniz. Allah-təala da bu zülmləri törədənlərə rəhm etməyəcəkdir.”

“Hər bir tədqiqatçı üçün çox vacib”

-Bu yaxınlarda Türkiyədən, Beynəlxalq Üsküdar Simpoziumundan qayıtmısınız. Maraqlıdır, hansı mövzuda məruzə etdiniz o simpoziumda? Və ümumiyyətlə, beynəlxalq simpoziumların elmi fəaliyyətinizdə rolu barədə nə deyərdiniz?

-Bəli, mən bu yaxınlarda İstanbulda IX Beynəlxalq Üsküdar simpoziumunda iştirak etmişəm. Bu simpoziumda vaxtilə Üsküdarda yaşayıb yaratmış və orada da vəfat edərək dəfn olunmuş Azərbaycan alimi Məhəmməd Əmin Şirvani haqqında məruzə ilə çıxış etdim.XV əsrin ikinci, XVI yüzilliyin birinci yarısında yaşayıb-yaratmış görkəmli Azərbaycan alimlərindən biri də Məhəmməd Əmin Sədrəddin oğlu Ağdaşi Şirvani Molla oğlu (Mollazadə) olmuşdur. Onun dövrümüzədək gəlib çatmış əsərlərinin orta əsr əlyazmaları, eləcə də onun həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat verən orta əsr mənbələri və ayrı-ayrı ölkələrdə çap edilmiş çağdaş Şərq əlyazmaları kataloqları üzərində aparılan araşdırmalardan aydın olur ki, bu dəyərli alim elm aləmində böyük nüfuza yiyələnən dövrünün məşhur şəxsiyyətlərindən olmuşdur. Alimin “Cihət əl-vahdə” adlı traktatının Azərbaycan MEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan orta əsr əlyazmalarının birində o, “Əş-Şeyx ər-rəis” (“Başçı şeyx”) adlandırılmışdır ki, bu da onun elm aləmində hansı səviyyəyə yüksəldiyini göstərən əyani dəlildir. Alimin “Cihət əl-vahdə” adlı əsərinin orta əsr əlyazmalarının birində verilmiş “əl-Ağdaşi” nisbəsinə söykənərək deyə bilərik ki, o, əslən Azərbaycanın Ağdaş vilayətində ziyalı ailəsində dünyaya göz açmışdır. Bursalı Məhəmməd Tahir onu “fazil oğlu fazil” adlandırmışdır, çünki Məhəmməd Əminin atası Sədrəddin də dövrünün tanınmış alimlərindən olub. Bursalı Məhəmməd Tahirin verdiyi bilgilərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, Məhəmməd Əmin ilkin təhsilini Ağdaşda aldıqdan sonra o, müxtəlif elmlərə dərindən yiyələnmək və ali təhsil almaq məqsədilə İstanbula getmişdir. Alim hicri 1036 (m.1626)-cı ildə vəfat edib və öz vəsiyyətinə əsasən, İstanbul yaxınlığında yerləşən gözəl mənzərəli Üsküdar adlı məntəqədə dəfn edilmişdir. Onun ən böyük və məşhur əsərlərindən biri “əl-Fəvaid əl-Xaqaniyyə əl-Əhmədxaniyyə” adlanır. Alim bu əsərini Osmanlı sultanı Əhmədə həsr etmişdir. Müəllif burada 54 ədəd müxtəlif orta əsr elmlərinin təsnifatını vermiş və onlardan bəhs etmişdir.O, “Cihət əl-vahdə”, “Risalə alə bəhs”, “Cihət əl-vahdə”, “Haşiyə alə şərh”, “Ənmuzəc fin-nəhv”, “Haşiyə alə şərh “ər-Risalət əş-Şəmsiyyə fil-qavaid əl-məntiqiyyə”, “Təəddüd əl-qavami”, “Əl-Məbdə vəl-miad”, “Fəidəttaulə fil-ilm əl-məani”, “Məqalət əhlil-aləm vəl-məzahib əl-müxtəlifəti li tavafi əl-uməm” və “Quran”ın təfsirinə aid bir sıra əsərlərin müəllifidir.Ümumiyyətlə, mənim fikrimcə, beynəlxalq konfrans və simpoziumlarda iştirak etmək hər bir tədqiqatçı üçün çox vacibdir. Tədqiqatçı müxtəlif ölkələrdən gəlmiş alimlər və onların apardıqları elmi araşdırmalarla yaxından tanış olur, bu isə gələcəkdə onlarla elmi əlaqələrin yaradılmasına kömək edir. Bununla da hər bir elm adamı öz ixtisas sahəsi üzrə dünyada aparılan tədqiqatlarla yaxından tanış olur. Bu da öz növbəsində aparılan tədqiqatların istiqamətlərinə və səviyyəsinə təsir etməyə bilməz. Bir sıra hallarda isə bəzi ölkə nümayəndələri Azərbaycan və Azərbaycan mədəniyyət xadimləri haqqında yanlış fikirlər söyləyərkən, onların bu fikirlərini təkzib edərək, iştirakçılarda düzgün təsəvvür yaratmaq lazım gəlir. Ümumiyyətlə, belə elmi məclislərin əhəmiyyəti olduqca böyükdür.

“Adamlara xoş gələni deyil, faydalı olanı məsləhət gör”

-Kamandar müəllim, yeni ildə yeni planlarınız barədə nə deyərdiniz? Xarici səfərlər gözlənilirmi?

-Yeni, 2017-ci ildəki planlarım çoxdur. Hər şeydən öncə, Allahın köməyilə Əbdülqəni Əfəndi Nuxəvi Xalisəqarızadənin kitabxanasından olan əlyazmaların kataloqunun II cildini başa çatdırmağı, onun bir sıra əlyazmalarının tədqiqini və elmi irsi hələ öyrənilməmiş və ya az öyrənilmiş Azərbaycan müəllifləri haqqında bir kitab hazırlamağı nəzərdə tutmuşam. Ümumiyyətlə, planlar çoxdur.Xarici səfərlərə gəlincə, hələlik belə bir səfər nəzərdə tutulmur. Sağlıq olsun, gələcək özü göstərəcək. Bu yaxınlarda, Qahirədə Ərəb ölkələri liqasının nəzdində yaradılmış Ərəb Əlyazmaları İnstitutunun direktoru doktor Feysəl əl-Hafyan Bakıda bizim qonağımız oldu. Gələcəkdə bu institutun zəngin fondunda işləyərək, orada olan Azərbaycan müəllifləri əsərlərinin əlyazmalarını müəyyənləşdirmək istərdim.

-Sizə Azərbaycan elm və mədəniyyəti naminə gördüyünüz şərəfli işinizdə uğurlar arzulayıram.

– Təşəkkür edirəm, qızım.Çox sağ olun!

***

Kamandar müəllimin, illərin təcrübəsindən yaranan dünyagörüşünün məhsulu olan “Ömürdən yarpaqlar, gəzdiyim torpaqlar” memuarını yenidən vərəqləyirəm. Bir insan ömrünün, bir həyat ağacının yarpaq-yarpaq xatirəyə çevrilən nağılı əbədiləşib bu kitabda.Bir az da Şərq nağıllarına bənzəyir bu nağıl. Axı, bu nağılın qəhrəmanının da sorağı gah Misirdən, gah İraqdan, gah da Yəməndən gəlir. Uzun illər tərcüməçi kimi çalışdığı qürbət diyarlarda – gəzdiyi torpaqlarda bu nağıl qəhrəmanı ən əsas olanı – insanlıq ləyaqətini, milli kimliyini heç vaxt unutmayıb, bu yad ellərdə doğma vətəninin, xalqının şərəfini uca tutub. Bu qəhrəmanın – Kamandar Şəriflinin mənalı ömür yolunda örnək olmalı çox məqamlar var. Memuarına yazdığı “Son söz əvəzi”ndə Kamandar müəllimin qələmə aldığı bir epizodu da xatırladım bu məqamda. Bir gün evdə araşdırmaları üzərində işləyərkən, başqalarının oxuyub qurtardığını, artıq işlədiyini misal çəkərək, atasına “Bəs, sən nə vaxt oxuyub qurtaracaqsan?” – deyən yeddi yaşlı qızı Ayselin (onu da qeyd edim ki, bu balaca qız elə özü də illər sonra bir müddət atası ilə bərabər Əlyazmalar İnstitutunda çalışdı, onunla bərabər əlyazma əsərlərini tədqiq etdi, kitablar yazdı və hazırda filologiya üzrə fəlsəfə doktorudur) sözlərini yada salan alim yazır: “Qızım düz deyirdi, mən hələ də oxuyur, öyrənir və öyrəndiklərimi kitab-kitab hazırlayaraq nəşr edirəm.” Bəli, Kamandar müəllim nağıla bənzər ömrünün bu müdriklik çağında hələ də oxuyur, öyrənir və öyrəndiklərini kitab-kitab bizlərə təqdim edir. “Ömürdən yarpaqlar, gəzdiyim torpaqlar” adlı memuarının “Son söz əvəzi”ni də alim, məhz Peyğəmbərimizin (s.a.s.) elm barədəki mübarək kəlamı ilə bitirir: “Mənim ümmətimdən hər bir ağıl sahibinə bu dörd şey vacibdir: elmi eşitmək, onu öyrənmək, yaymaq və ona əməl etmək.” Alimin uzun illərin, gərgin zəhmətin bəhrəsi olan, bir-birindən dəyərli kitabları milli-mənəvi sərvətimiz olan mədəni irsimizi, yazılı abidələrimizi öyrənmək baxımından olduqca faydalıdır. Elə söhbətimi də, memuarının hər fəslini, əksəriyyəti öz qələminin məhsulu olan bir beyt şeirlə və hikmətli sözlərlə başlayan Kamandar müəllimin bir müdrik kəlamı ilə bitirmək istəyirəm: “Adamlara xoş gələni deyil, faydalı olanı məsləhət gör”.

Şəlalə Ana,

şair – publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Türküstan.- 2017.- 21-27 fevral.- S.11.