Azərbaycan milli ideyasının dini-əxlaqi mahiyyəti

Milli ideyalardan ikincisi, dini dəyərlər və inanclardır. Din qan və nəsil birliyinə əsaslanmasa da, ancaq bir çox millətlərin varlığında və özünü qorumasında mühüm rol oynamışdır. Hətta, bir çox millətlər bu günə qədər var olmalarında tapındıqları dinə borcludurlar. Çünki dinin cəmiyyətin şüuruna təsiri qan və nəsil birliyindən daha çox etiqad, inam və inanclarla bağlıdır. Bu inanclar, inamlar müxtəlif millətlər daxilində fərqli mahiyyətlərə malik olmalarına baxmayaraq, onların əsas təsir etmə vasitəsi ilk növbədə, şüurla bağlıdır. Yəni din ideyasında insanları birləşdirən onların şüurlarındakı hər hansı sitayiş obyektləri və ona gətirilən inamlar, etiqadlardır.

Özəlliklə, müstəmləkə halına düşmüş bir çox millətlərin bundan qurtulmaq üçün milli ideya kimi tapındıqları dini seçmələri də təbiidir. Məlum olduğu kimi millət, milli özünütəyin, milli özünüdərklə bağlı ideyalar yaranana qədər din ideyası milli ideya rolunda çıxış etmişdir. Təsadüfi deyil ki, orta əsrlərdə bir çox Avropa millətlərinin və Şərq millətlərinin əsas milli ideyası uyğun olaraq xristian və islam olmuşdur. Qərb millətləri (fransızlar, ingilislər və b.) 18-ci əsrdən başlayaraq millət və din ideyalarını bir-birindən fərqləndirməyə başladıqları halda, İslam Şərqində bu proses 19-cu əsrin ortalarından başladı. Ancaq dinə bağlılılq İslam Şərqində çox güclü olduğuna görə, 20-ci əsrin əvvəllərinə belə istər çar Rusiyasında, istərsə digər qeyri-müsəlman imperiyalarda müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizə aparan müsəlman xalqları İslam amilini aparıcı ideya kimi görmüşlər. Eyni zamanda, bəzi müsəlman imperiyaları (Osmanlı və b.) daxilində də İslamı əsas ideya kimi görən mütəfəkkirlər və onların da təmsil olunduqları siyasi-ideoloji cərəyanlar olmuşdur.

19-cu əsrin ortalarına qədər müsəlman xalqlarının (ərəb, türk, fars və b.) əksər mütəfəkkirləri din ideyasını (islamçılığı) milli ideya kimi qəbul etmişlər. Onlar bu fikirlərini isə «müsəlmanlar qarşadırlar» prinsipi əsasında izah etməyə, əsaslandırmağa çalışıblar. Sadəcə, bu zaman hər bir müsəlman mütəfəkkiri İslama təmsil olunduğu millətinin (ərəb, fars, türk və s.) milli-mənəvi dəyərləri çərçivəsində yanaşıblar. Başqa sözlə, milli mədəniyyətləri ilə dini mədəniyyətlərini müxtəlif yollarla bir-birinə uyğunlaşdırmağa cəhd göstəriblər. Hətta, bəzi millətlər (farslar və b.) bir qədər də qabağa gedərək milli mədəniyyətlərini müsəlman mədəniyyəti adı altında təqdim edərək, digər millətlər üzərində milli üstünlükləri bu formada həyata keçirməyə çalışmışlar və çalışırlar da.

Ancaq 19-cu əsrin sonu - 20-ci əsrin əvvəllərindən etibarən din ideyasına münasibətdə iki əsas məsələ özünü qabarıq surətdə büruzə vermişdir. Bunlardan birincisi, İslam ideyasını əxlaqi-mənəvi dəyər kimi qəbul edib, onu milliliklə paralel şəkildə aparmaqdır (Cəmaləddin Əfqani, Məhəmməd İqbal, Əhməd Ağaoğlu və b.). Yəni millilik və islamlığı bir-birindən fərqləndirərək onlar arasındakı oxşar fərqli cəhətləri görməyi bacarmaqla yanaşı, istənilən halda onların sintezindən çıxış etməkdir. Türklük və islamlıq arasındakı oxşar və fərqliliklər heç də bir-birini tamamilə təsdiq və yaxud da tamamilə inkar etməsi anlamında başa düşülməməlidir. Başqa sözlə, heç bir halda bunların arasında mütləq bərabərlik və qeyri-bərabərlik işarəsi qoyulmamalıdır. Əgər kimlərsə məsələyə əvvəlcədən bu cür yanaşacaqlarsa, bu zaman müsbət nəticə əldə etmək də çətin olacaqdır. Eyni sözləri, türklük və müasirlik, islamçılıq və müasirlik anlayışlarına da aid edə bilərik.

Ola bilər ki, milliliyə, yaxud da müasirliyə aid hər hansı bir əməl (məsələn, qadınların başının açıq gəzməsi və s.) dinlə səsləşməsin. Və yaxud da əksinə. Bu zaman millətin üzvlərinin həmin məsələyə nə qatı millilik (bəzilərinə görə müasirliyin ziddinə olaraq) baxımından yanaşıb qadınların başının açıq gəzməsinin düzgün olmaması, nə də islamlıqdan çıxış edərək hökmən başı bağlı olmasının vacibliyini irəli sürmək doğru deyildir.

Ümumiyyətlə, millətin üzvləri istənilən məsələyə münasibətdə millillik və islamlıq nəzər nöqtəsindən fərqli yanaşsalar da, son nəticədə həm millətin, həm də dinin ortaq çıxarılarına uyğun hərəkət etməlidirlər. Ən azı ona görə ki, dini əxlaqi-mənəvi dəyər kimi qəbul edən millət dövlət siyasətində prioritet olaraq milli maraqlardan çıxış edir. Din isə bu milli maraqların tərkib hissəsi kimi dövlətin işinə qarışmır, əksinə lazım gələn anlarda millilik ideyasına dəstək olur. Fikrimizcə, bu halda millilik müəyyən mənada, şərti olaraq din ideyasından üstün mövqe tutur. Əlbəttə, bu çox nisbi bir məsələdir. Ancaq bütün hallarda, milli maraqlar baxımından milliliyin dinə münasibətdə nisbi də olsa, üstünlüyü vacib məsələdir. Çünki əksər millətlərin (fransızlar, ingilislər, türklər, almanlar, ruslar və b.) müstəqil varlığında millilik amili əsas götürülür, nəinki din faktoru.

Din ideyasına münasibətdə ikinci önəmli məsələ, ondan siyasi ideologiya kimi istifadə olunmasıdır. Yəni bəzi millətlər, xüsusilə İslam Şərqinə aid bir çox xalqlar (ərəblər, farslar və b.) var ki, müstəqil varlıqlarına görə, ilk növbədə din faktoruna borcludurlar. Ancaq bu o demək deyil ki, bu ölkələrdə millilik faktoru nəzərə alınmır. Sadəcə, müsəlman inanclı bəzi millətlər, o cümlədən ərəblər, farslar və başqaları bir çox səbəblərə görə, zahirən İslam ideyasını dövlətin rəsmi ideyası kimi qəbul etsələr də, faktiki olaraq millilikdən - panərəbizmdən, panfarsizmdən çıxış edirlər. Yəni bu ölkələrdə isə din ideyasının millilikdən üstünlüyü nisbi xarakter daşıyır.

Fikrimizcə, Azərbaycanda milli ideyalardan biri olan islama - islamçılığa münasibət Konstitusiyada öz əksini tapdığı kimi, əsasən bəlli olsa da, ancaq müəyyən problemlər hələ də həllini tapmamışdır. Bu xüsusilə, özünü müxtəlif təbəqələrin dinə-islama fərqli münasibətlərindən irəli gəlir. Məsələn, bəziləri hesab edirlər ki, milli ideyalardan biri kimi islama daha çox önəm verilməlidir. Çünki islam millətlər və etnoslar arasında heç bir fərq qoymur. Başqa sözlə, «müsəlmanlar qardaşdırlar» prinsipi irəli çəkilərək milli ideologiyanın aparıcı ideya xəttinə çevrilməlidir. İlk baxışda bunun doğru olduğu qənaətinə gəlinə bilər.

Ancaq məsələnin mahiyyətinə dərindən nüfuz etsək görərik ki, İslam dini bir ölkədə yaşayan müxtəlif etnosoları birləşdirən amil təsiri bağışlasa da, o son nəticə olaraq dövlətin işlərinə qarışanda vəziyyət tamamilə başqa rəng ala bilər. Necə ki, əsrlər boyu dinin dövlət üzərində nüfuz etdiyi dövrlərdə həmişə ciddi problemlər yaşanmışdı. Yəni bu zaman istər-istəməz din xadimləri İslam dininin nüfuzundan istifadə edərək dövlətin siyasi-ideoloji həyatında aparıcı mövqeyə sahib olmuşlar. Hətta, orta əsr bir sıra müsəlman və xristian dövlətlərində hakimiyyət başçıları istəmədikləri halda, din xadimlərinin təzyiqi ilə bir sıra ağılasığmaz qərarlar qəbul etməyə məcbur olmuşlar. Özəlliklə də, bu, dünyəvi elmləri təbliğ və müdafiə edən alimlər üçün faciəli aqibətlə nəticələnmişdir.

Ona görə də, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, əvvəlcə xristian, daha sonra bir çox müsəlman ölkələri dini dövlət siyasətindən ayırmaq qərarı vermişlər. Bu mərhələ Avropa da daha uğurla və sürətlə həyata keçdiyi halda, müsəlman dünyasında bu proses həm uğursuz, həm də ləng şəkildə getmişdir. Çox təəssüf ki, bu gün də müsəlman dünyası həmin məsələlərdə böhran yaşamaqdadır. Hətta, işin maraqlı tərəfi odur ki, dini dövlətdən ayırmış bəzi müsəlman ölkələrində əks proses getməkdədir. Yəni bəzi müsəlman ölkələrində dinlə dövlətin bir araya gəlməsi istisna olunmur.

Hər halda, bu bir faktdır ki, müsəlman-türk dünyasında ilk dəfə dini dövlətdən ayıran Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920) olmuşdur. Özü də həmin dövrdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin başçıları bu siyasəti çox uğurla həyata keçirmişlər. Yəni onlar milli ideya kimi bir tərəfdən türkçülüyə öncüllük vermiş, digər tərəfdən islamçılığı dini-əxlaqi dəyər kimi gənc dövlətin əsas sütunlarından biri olaraq qəbul etmişlər. Bununla da, Azərbaycan milli ideyasının aparıcılığı türkçülüyə verilsə də, islamçılıq dini etiqad və inancı kimi onunla bir bütöv halına gətirilmişdir. Beləliklə, də bir növ din ideyası ilə millət ideyası Azərbaycan milli ideyasının ayrılmaz tərkib hissələrinə çevrilmişlər. Burada isə islamçılığın milli ideyanını sütunlarından biri kimi toxunulmazlığı qalmaqla dövlətin varlığında millət ideyasının (türkçülüyün) şəksiz liderliyi qəbul edilmişdir.

Fikrimizcə, bu gün islama-islamçılığa münasibət məhz bu prinsiplər əsasında olmalıdır. Çünki milli dövlətin müstəqilliyi üçün bundan doğru bir xətt ola bilməz. Hər halda, Birləşmiş Millətlər Təşkilatında adından da göründüyü kimi, təmsil olunanlar dini inanclarına görə deyil, ilk növbədə milli kimlik baxımından təmsil olunurlar. Burada da əsas anlayış «millət»lə bağlıdır. Deməli, Azərbaycan Respublikasında da milli ideyalar arasında millət ideyasının öncülüyü əsas şərtdir. Bu həm millətin varlığının təsdiqi, həm də demokratik dövlət quruculuğu ilə birbaşa bağlıdır.

Faiq Qəzənfəroğlu

Türküstan.- 2017.- 12-18 sentyabr- S.10.