BƏZİ SƏFƏVİ-QIZILBAŞ SİMVOLLARI HAQQINDA-Bilmədiklərimiz

Əkbər N. Nəcəf

Dərviş ruhlu dostum

Nazim Hüseynovun əziz xatirəsinə

Qızılbaş dövləti adı ilə 1501-ci ildə ortaya çıxan səfəvilər sosial, siyasi, dini və kultural cəhətdən ənənəvi türk həyat tərzini və inanc sistemini İslami kimlik içində yaşatdıqları üçün güclü simvolik dəyərlərə sahib idilər. Bu simvolizm qızılbaşların geyimindən dövlət sisteminə qədər hər sahədə özünü əks etdirirdi. Qızılbaş inanc sistemində ex nihilo, liturji, mana, theologoumene, epifani, hiyerofani, kratofani kimi mifik və mistik dəyərlər, anlayışlar və inamlar müəyyən edilib, öyrənilmədiyi səbəbindən həmin simvollardan bəhs etmək çox çətindir. Bunların sayı bu məqalədə haqqında bəhs edilən simvollardan daha çox olduğunu qeyd etmək lazımdır. Bizim çalışmamızda onların, sadəcə, başlıcalarına yer verilmişdir. Sosial həyatda, məişətdə, orduda yer alan simvolları burada daxil etdiyimizdə sayları yüzlərlə ölçülən səfəvi-qızılbaş simvolizmi ilə qarşılaşacağımıza şübhə etməmək lazımdır. Təbii bu simvolların inanc sistemindəki yerlərini müəyyən edib, təhlil etmək böyük bir araşdırmanın tərkib hissəsi olduğundan daha sistemli və uzun illik çalışmalara ehtiyac var.

Səfəvi simvolizmindən bəhs edildiyində bunları səkkiz qrupa ayırmalıyıq. Həmin qruplaşma türk inanc sisteminin də təməlini təşkil edir.

1. Yaradıcı aləm (Tanrı, Kainat, Yer, Su və s.)

2. Yaradıcı ünsürlər (Günəş-Ay, Külək, Dağ-Daş, Yada daşı və s.)

3. Yaradıcı varlıqlar (Xıdır və ya Xızır, Divlər, Pirlər, Şeyx və Dərvişlər və s.)

4. İnsani aləmlə bağlı varlıqlar (Həyat, Ruh, Qılınc, Qapı və s.)

5. Heyvani aləmlə bağlı varlıqlar (Qurd, İlan, Aslan və s.)

6. Quşlar aləmi ilə bağlı varlıqlar (Qrifonlar, Qartal cinsindən olan quşlar və s.)

7. Nəbati varlıqlar (ağaclar, meyvələr, bitkilər, otlar və s.)

8. Mifik-mistik rituallar (ayinlər, mərasimlər, qurban, damğa, dua, qoruyucu elementlər və s.)

Bu qruplaşma işlənən və həyatın müxtəlif sahələridə rəmzi forma qazanan simvolların daşıdıqları dəyəri və kəsb etdikləri mənaları öyrənmək və müəyyən etmək baxımından son dərəcə mühümdür. Bəzən bir simvol birdən çox qrupun içində yer ala bilər. Amma bu onun çıxış yerini dəyişdirməz, sadəcə, simvolun geniş məna qazandığını və ona yüklənən dəyərlərin müxtəlifliyini göstərir.

Digər tərəfdən buraya ədəbi simvolları, rəng simvollarını, psixoloji simvolları da daxil etmək mümkündür. Misal üçün divan ədəbiyyatında “gül-bülbül”, tasavvufi ədəbiyyatda “aşiq-məşuq”, rənglər arasında ağ-qara, göy, psixoloji mənada “ilham pərisi” kimi ifadələr artıq simvollaşmış və geniş məna kəsb edirlər. Yenə bunun kimi doğum, törəmə, yaranma, evlənmə, ölüm, ev-memarlıq kimi sahələri də əhatə edən böyük bir simvollar səhnəsinin olduğunu unutmamlıyıq. Amma bunların ayrı bir qrup olaraq deyil də, qeyd edilən qrupların içində alt qruplar olaraq dəyərləndirmək lazımdır.

Türk dilində im, müasir Türkiyə türkcəsində simgə kimi sözlərlə qarşılanan simvol damğa, möhür, tuğra, ikon, loqo, marka, amblem kimi bir düşüncə, fikir və ya varlığın yerini və mənasını göstərən işarələr formasıdır. Bu işarələr bəzən bir dini, bəzən də bir əşyanı ifadə edəcək həcmə sahib ola bilər. Burada başlıca olaraq diqqət edilməsi gərəkən xüsus, simvollaşan şeyin və ya mənanın kütləviləşməsi, hamıda eyni şeyə qarşı ortaq psixoloji təsiri oyandırmasıdır. Günümüzdə şirkətləşmələr və texnoloji inkişafın təsiri ilə adiləşən simvollar, qədim və orta əsrlərdə daha ülvi, geniş, mifik və mistik mənalar kəsb edirdi.

Bir şeyin simvollaşması mifik, hissi və dünyəvi olaraq ayrılsa da simvollun yaranması hər zaman müqəddəs bir mifik dəyərə (əsa, möhür, üzzük kimi) bağlıdır. Günümüzdə bizə müasir görünən və bir əşyanı ifadə edən simvollar, müəyyən mifik mənbələrdən qaynaqlanaraq yeni forma və şəkil aldığını unutmamaq lazımdır. Qısaca imin bir elm təşkil etdiyini qeyd etməliyik. Yaxın gələcəkdə komputerləşmə və texniki şifrələmələr artdıqca simvolizmin daha da yayqın şəkil alacağı bir geçəkdir. Artıq bunların dilin içində yer aldığına, insani münasibətlərdə geniş işlədildiyinə şahid oluruq. Bu mənada bir çox beynəlxalq quruluş, böyük dövlətlərin elmi qurumları və inistitutları özlərinin milli, dini, təbii simvol və işarət dillərini işləyib hazırlamaqda və bunları müasir həyat tərzinə tətbiq edib, işlədirlər. Nəzərə almalıyıq ki, dövlətlər, siyasi-hərbi qurum və qurluşlar öz missiyalarını tamaladıqda sonra yox olub gedirlər, amma onların insanların yaddaşında buraxdığı izlər simvolik şəkildə hər zaman yaşayır. Xüsisilə də inanc imləri min illərlə xalqların yaddaşında və təfəkküründə əvvəlki qədər canlı yer alırlar. Bütün bunları diqqətə aldığımızda Səfəvi-Qızılbaş simvollarının öyrənilməsinin nə qədər vacib və əhəmiyyətli olduğu ortaya çıxır. Unutmaq olmaz ki, bugün Azərbaycanda milyonlarla insanı ibadətə səsləyən əzan son oxunuş şəklini Səvəfi dövründə almış və Səvəfi-Qızılbaş inancının bir çox simvolik mənalarını özündə əks etdirməkdədir.

Burada bir cəhəti də qeyd etməliyik. Simvolları tamamilə insan ağlının və inancının məhsulu hesab etmək səhvdir. Müqəddəs kitablarda Tanrının insanlarla bir çox hallarda simvollar (8 cənnət, 7 cəhənnəm, əbədi əzab, ölümdən sonra dirilmə, müqəddəs hərflər və s.) və işarələrlə danışdığını unutmamaq lazımdır. Əslində simvolların yaranmasında bu amilin də stimul təşkil etdiyi aydındır.

GÜNƏŞ

Səfəvi simvolizminin tam mərkəzində yer almasa da, Günəş qızılbaş inanc sistemində təyin edici imdir. Günəş təsviri hər şeydən əvvəl Səfəvi pullarında və bayrağında qarşımıza çıxır. Səfəvilərin bayraqlarının şəkli və forması haqqında birinci əl mənbələrdə məlumat tapmaq olmur. Bu barədə ancaq xarici dövlətlərin səyyah və elçilərinin raportlarında bir neçə sətirlik məlumat verilib. Belə məlumatları toplayan İranlı alim Xanbaba Bəyaniyə görə, səfəvilər üstündə Kəliməyi-şəhadət, Qurandan ayələr yazılan, İmam Əlinin qılıncı zülfüqarın həkk edildiyi, Aslan-Günəş təsvirli bayraqlar daşıyırdılar. Həmin bayraqları aləmdar başı adlanan vəzifəli şəxslər şahın qabağında daşıyırdılar. Səyyah Adam Oleari də səfəvilərn “qabağında Aslan dayanan günəşli bayrağından” bəhs edir. Nyukastl hakimi adından Səfəvi ölkəsinə gələn John Fryer I Süleymanın (1666-1694) bayrağını görmüş və həmin bayrağın ağ rəngdə olduğunu üstündə də qanlı qılıncın yer aldığını qeyd etmişdir. Səfir burada Günəş təsvirindən bəhs etməyib. Fransız səyyah Chardin isə (1643-1713) Qızılbaş ölkəsini səyahətində burada işlədilən üstündə Günəş motivli pullardan bəhs edir.

Şübphəsiz türk dövlətlərində olduğu kimi səfəvilərdə də bir və eyni tip bayrağın olmadığı məlumdur. Sadəcə hökmdarların özlərinə aid ov, savaş və səfər kimi müxtəlif rəngdə və formada ailəmləri olurdu. Amma bilinən o ki, Günəş həm səfəvi bayraqlarında, həm də pullarında təsvir edilmişdir.

Bir iddiaya görə, buradakı Günəş əfsanəvi Pers hökmdarı Cəmşidi, Aslan isə İmam Əlini təmsil edirdi. Bu iddianı dövrün səfəvi minyaturlarına dayanaraq əsaslandırırlar. Məsələ burasındadır ki, Günəş bütün xalqların inanc sistemində, düşüncəsində və ədəbiyyatında yer alan fiqurlardan biri olsa da, ana fiqur deyildir. Bu səbəbdən Günəşi tək bir xalqın inanc və ədəbiyyatına bağlı hesab etmək doğru deyildir. Türk inanc sistemində də Günəş güclü yaradıcı ünüsürlər arasında yer almış və simvollaşmışdır.

Türk dövlət sistemində Günəş-Aslan simvoları ən çox Səlcuqlar dövründə işlədilib. Həm Böyük Səlcuqlu, həm də Türkiyə Səlcuqlu dövlətlərində üstündə Günəş-Aslan motivləri olan pullar zərb edilib.

Səfəvilərdəki Günəş təsviri böyük ehtimalla “əbədilik” simvolu idi. Ay və digər səmavi ünsürlərdən fərqli olaraq Günəş ölümsüzdür. Mifolojik sistemdə Günəşin batışı isə “ölüm”ü deyil, Günəşin qaranlıq dünyaya səyahəti kimi qiymətləndirilir. Bəzi tədqiqatlarda, müharibə simgəsi olaraq təsvir edilən Günəşin mitraizm və zərdüştlüklə bağları üzərində dayanılırsa da bu səhvdir. Mitraizmdə təşvir olunan “od, alov, atəş” təsvirləri Günəşlə deyil, ildırımla bağlıdır. İldırım isə Günəş deyil, Göy ünsürün təmsilidir. bağları eyni simvolu əks etdirməsi qızılbaş kimliyi ilə daha yaxın məna kəsb edir.

1870-ci ildə A.Bastian adlı bir etnoloq dünyadakı Günəşlə bağlı inanc simvollarını toplayaraq, Günəşin bir ibadət şəkli olduğunu iddia etdi. Ondan 50 il sonra digər bir etnoqraf Sir James Frazer Günəşlə bağlı simvolların bol olduğu Afrika, Avıstraliya, Malenezya, Polinezya və Mikronezyada uzun araşdırmaların ardından “Günəşin ana və təyin edici simvol olmadığı” qənaətinə gəldi.

Bəzi tarixçilər mifolojik inanclarda “Günəşlə eyniləşmə” ilə bir başa Günəşə bağlı inancları eyni qəbul ediblər. Buna ən yaxşı nümunə Zərdüştlük inancıdır. Zərdüştlük, daha doğrusu atəşpərəstlikdə yer alan od ünsürünü Günəşlə eyniləşdirən tədqiqatçılar, bu ünsürü mərkəzə alaraq, Günəşi ana simvol kimi təqdim ediblər. İddiaların əksinə atəşpərəstlikdə odla Günəşin eyniliyi təsdiqlənməyib.

Səfəvi-qızılbaş sistemində Günəş eyni zamanda qutun (ilahi hakimiyyətin) də təcəssümü idi. Təmizlənməyi, arınmağı, müqəddəsləşməyi də əks etdirən Günəş qızlbaş-ələvi inanc sistemində Əhməd Yəsəvi, Hacı Bektaş Vəli kimi mistik-sufi dərvişlərin kəramətlərində və mənakıbəvi kimliklərində də öz əksini tapıb.

Türküstan.- 2018.- 28 avqust-3 sentyabr.- S.16.