Fundamental lüğət, yaxud

dilçilik elmimizin qızıl açarı

Dil – insan ruhunun əsrarəngiz aləminə açılan sirli qapının açarıdır. “İnsan – dilinin altında gizlənib” mübarək kəlamı da çox mətləbdən xəbər verir. Bir insanın dil açıb danışdığı, dilə gətirdiyi, söylədiyi sözlər onun ruhundan, mənəviyyatından, dünyagörüşündən soraq verdiyi kimi, bir xalqın, millətin dili də onun mənliyinin, varlığının güzgüsüdür.

Görkəmli dilçi alim, akademik Ağamusa Axundovun sözlərilə desək, “Dil elə bir güzgüdür ki, xalqın tarixi dünyabaxışı, adət və ənənələri, mədəniyyəti öz əksini həmin güzgüdə tapır.” Məhz buna görə də həmin güzgünün – ana dilimizin təmizliyi, saflığı, cilalanması hər zaman xalqın da, dövlətimizin də diqqət mərkəzindədir. Xüsusilə, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun son illərdə ardıcıl və sistemli şəkildə gördüyü işlər, apardığı fundamental tədqiqatlar, hər şeydən öncə, məhz ana dilimizin saflığının qorunmasına, onun yarandığı gündən bu günümüzə qədər keçdiyi tarixi yolun elmi şəkildə öyrənilməsinə, elm və texnikanın inkişafı ilə bağlı dilimizin də dinamik inkişafının nəzəri və təcrübi cəhətdən araşdırılmasına və s. yönəldilib. Ana dilimizin tədqiqində, dilçilik elmimizin inkişafında xüsusi yeri olan lüğətlərin, o cümlədən terminoloju lüğətlərin tərtibi və nəşri isə xüsusilə, diqqət mərkəzindədir.

Bu gün yaşadığımız dünyanı, həyatımızı elm və informasiya texnologiyaları olmadan təsəvvür edə bilmədiyimiz kimi, hər hansı bir elm sahəsini də terminoloji lüğətsiz təsəvvür etmək çətindir. Bu lüğətlərdə öz əksini tapan terminlərin izahı və şərhini oxuyub öyrənmədən istənilən sahədə müəyyən biliyə sahib olmaq mümkünsüzdür. Bu baxımdan, zənnimcə, terminləri elm dünyasının sirli kodları, terminoloji lüğətləri isə həmin kodların qızıl açarı da adlandırmaq olar. Elə bu yaxınlarda AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda geniş təqdimatı keçirilən “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”ni də məhz, bu çür qiymətləndirə bilərik – dilçilik elmimizin qızıl açarı! Tanınmış dilçi alimlərin, mütəxəssislərin, mətbuat nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən təqdimat mərasimində AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli, Dilçilik İnstitutunun direktoru akademik Möhsün Nağısoylu, elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Baba Məhərrəmli, professorlar – Sayalı Sadıqova, İsmayıl Kazımov, İsmayıl Məmmədli,Qəzənfər Kazımov və b. çıxış edərək “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”nin elmi əhəmiyyətindən bəhs edib, onun nəşrini yüksək dəyərləndirmişlər.

Qeyd edək ki, bu fundamental lüğətin ərsəyə gəlməsinə qədər Azərbaycanda dilçilik terminlərinə aid bir neçə sözlük (“Rusca-azərbaycanca dil və qrammatika terminləri lüğəti”(1939), “Dilçilik terminləri lüğəti” (1957), “Müxtəsər dilçilik lüğəti” (1960), “İzahlı dilçilik lüğəti” (1969), “İzahlı dilçilik terminləri”( 1989), “Dilçilik ensiklopediyası” (2006)) nəşr edilmişdir. Dilçilik elmimizin inkişafında əhəmiyyət kəsb edən bu lüğətləri dəyərləndirməklə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, hazırda bu elmin sahələrinin genişlənməsi, çoxsaylı tədqiqat əsərlərinin yazılması nəticəsində yeni terminlərin yaranması, onların toplanaraq daha böyük, fundamental bir lüğətin hazırlanmasına böyük ehtiyac yaratmışdı. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyasının sədr müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Sayalı Sadıqovanın elmi redaktorluğu ilə uzun və gərgin çalışmaların, kollektiv zəhmətin bəhrəsi kimi ortaya çıxan “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti” də məhz, həmin ehtiyacdan irəli gələn zərurət, zamanın tələbidir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyasının və Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunan lüğətin baş redaktorları akademiklər İsa Həbibbəyli və Möhsün Nağısoylu, elmi redaktoru professor Sayalı Sadıqovadır. Lüğətin tərtibçiləri AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun əməkdaşları – Terminologiya şöbəsinin müdiri,filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Sayalı Sadıqova və filologiya üzrə fəlsəfə doktorları, dosentlər Natəvan Hüseynova, İradə Abdullayeva, Svetlana Novruzova və Şəbnəm Həsənli –Qəribovadır. “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”nin rəyçiləri akademik Nizami Cəfərov və professor Qəzənfər Kazımovdur.

912 səhifəlik bu fundamental lüğətdə elmi-tədqiqat və tədris prosesində tez-tez rast gəlinən 8500 terminin definitiv tərifinə və şərhinə geniş yer verilib.“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”ndə əksər terminlərin Azərbaycan dilində izahını vermək və dilçiliyimizdə müəyyən tarixə malik, qəbul edilmiş və işləklik qazanan terminlərin saxlanılması prinsipi əsas götürülüb. Bundan əlavə, bir çox dünya dillərində işlənən və Azərbaycan dilində qarşılığını tam şəkildə yaratmaq mümkün olmayan bəzi terminlər də olduğu kimi saxlanılıb. “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”nin tərtibi prosesində aparıcı istiqamətlər bunlardır: dilin öz daxili imkanları hesabına yaranan terminlər; rus dilindən, rus dili vasitəsi ilə başqa dillərdən birbaşa alınmış terminlər; ingilis dilindən birbaşa alınan terminlər; qohum türk dillərindən alınan terminlər.

Yeni işıq üzü görən və mütəxəssis alimlərin “dilçilik elminə dəyərli töhfə” adlandırdıqları bu lüğət dilçilik elmimizin inkişaf səviyyəsindən, son nailiyyətlərindən də soraq verir. Kitaba yazdığı “Ön söz”də lüğətin quruluşu, tərtibi prinsipləri haqqında oxuculara dolğun məlumat verən professor Sayalı Sadıqova özü də hər şeydən öncə, məhz bu inkişaf səviyyəsinə diqqəti cəlb edir: “Hər bir elmin inkişaf səviyyəsi onun terminologiyasında əks olunur. Dilçilik terminləri də dilin inkişafı ilə bağlı təşəkkül tapmışdır”. Məlum olduğu kimi, son dövrlərdə mətn dilçiliyi, nəzəri dilçilik, kompüter dilçiliyi, koqnitiv dilçilik, psixolinqvistika və paralinqvistikaya dair araşdırmalar aparılır, dilçilikdə bu istiqamətlərdə yeni sahələr yaranır. Bu dəyərli kitab barədə professor İsmayıl Kazımovun “Dilçilik terminlərinin izahlı lüğəti” adlı məqaləsində da qeyd etdiyi kimi, “S.Sadıqovanın rəhbərliyi ilə hazırlanmış lüğətdə lüğət məqaləsinin sayı linqvistika elminin son uğurlarını əks etdirir.”

Yüksək elmi səviyyədə hazırlanmış, müasir tələblərə cavab verən bu fundamental lüğət, mütəxəssislərin fikrincə, həm gələcəkdə yaranacaq terminoloji ensiklopediyalar üçün baza, həm də türk xalqları dilçiliyində akademik lüğətin tərtibində nümunəvi mənbə hesab edilə bilər. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyasının sədr müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Sayalı Sadıqovanın elmi redaktorluğu ilə nəşr olunan bu dəyərli lüğət həm onu hazırlayan hörmətli dilçi alimlərin, həm də eyni zamanda AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun “Cümhuriyyət ili”nə daha bir qiymətli töhfəsidir.

Bəli, terminlər – elm dünyasının sirli kodları, terminoloji lüğətlər – həmin kodların qızıl açarıdır! Böyük zəhmətin, birgə axtarışların gözəl bəhrəsi olan “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti” – isə dilçilik elmimizin qızıl açarıdır! Ümid edirəm ki, ana dilimizin saflığının, təmizliyinin keşiyində səfərbər olan və gündən-günə inkişaf edən dilçilik elmimizi araşdıran tədqiqatçılar , mütəxəssislər üçün bu “açar” linqvistik terminləri – “sirli kodlar”ı açmaqda əvəzsizdir.

P.S. Yazını çapa hazırlayarkən hörmətli professor Sayalı Sadıqova mənə yenicə işıq üzü görən daha bir kitab hədiyyə etdi: “İzahlı yeni terminlər lüğəti” nin II cildi. Professor Sayalı Sadıqova və dosentlər Sima Quliyeva ilə Şəbnəm Həsənli-Qəribovanın tərtib etdiyi bu izahlı lüğət isə elm və texnikanın müxtəlif sahələrində işlənən 2700 yeni terminin –“sirli kod”un açarıdır. Kitabın baş redaktoru akademik Möhsün Nağısoylu, elmi redaktoru professor Sayalı Sadıqovadır. Hörmətli alimlərin uğurlarının davamlı olması arzusu ilə

Şəlalə Ana Hümmətli,

filologiya ü.f.d., dosent

Türküstan.- 2018.- 4-10 dekabr.- S.13.