Dilçilik İnstitutunun direktoru Möhsün Nağısoylu: "Cümhuriyyət dövrünün dil siyasəti ilə bağlı elmi sessiya keçirməyə hazırlaşırıq"

Bu günlərdə Özbəkistanın Nəvai şəhərində böyük özbək şairi Əlişir Nəvainin həyat və yaradıcılığına həsr edilən “Əlişir Nəvai irsi və ümumbəşəri mənəvi dəyərlər” mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilib. Konfransda AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu , həmin institutun əməkdaşı Elçin İbrahimov, Ədəbiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, filologiya elmləri doktoru Almaz Binnətova , filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Könül Rəhimova və Bakı Dövlət Universitetinin professoru Ramiz Əsgər dəyərli məruzələrlə çıxış ediblər.

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru akademik Möhsün Nağısoylu Turkustan.info saytının suallarını cavablandırıb.

-Bu yaxınlarda Özbəkistanda Əlişir Nəvainin anadan olmasının 577 illiyi münasibətilə keçirilmiş beynəlxalq konfransda iştirak etmisiniz. Əlişir Nəvai haqda düşüncələrinizi, konfrans barədə təəssüratlarınızı bizimlə də bölüşməyinizi istərdim. Bu, sizin Özbəkistana ilk səfəriniz idimi?

-Bəli,ilk səfərimdi.Elə Nəvai konfransında da ilk dəfədir iştirak edirdim.Özbəkistanda hər il Nəvaiyə həsr olunan konfranslar keçirilir.Konfransda “Nəvai və klassik Azərbaycan ədəbiyyatı” mövzusunda məruzə etdim.Onu deyim ki, Əlişir Nəvai həqiqətən türk dünyasının ən böyük söz ustadlarından biridir və Nəvainin türk ədəbiyyatına böyük təsiri olub. “Türk ədəbiyyatı tarıxı” kitabının müəllifi Əhməd Kabaklı yazır ki, üç böyük türkçü olub; onlardan birincisi Bilgə Kağandır, çünki türk olmasıyla fəxr eləyib, ikincisi Mahmud Kaşgarlıdır, çünki Türk dünyasının həqiqətən böyük türkoloq alimi,bahadırı, ensiklopedik zəka sahibidir. Təkcə elə onun, Peyğəmbərimizin (s.) “Türk dilini öyrənin, onların üzun sürəcək hakimiyyəti var” kəlamını deməsi olduqca dəyərlidir.Üçüncü böyük türkçü isə əlişir Nəvaidir. Baxın, onlar öz ədəbiyyatlarına Yunus Əmrəylə yanaşı, Nəsimi ilə, Füzuli ilə, Şah İsmayıl Xətai ilə yanaşı Əmir Əlişir Nəvaini də daxil eləyirlər. Həm də çox doğru da eləyirlər. Əlişir Nəvainin böyüklüyü, yeniliyi, Türk dünyasına əsas xidməti nədədir? Əvvəla, onun ilk dəfə olaraq türk dilində “Xəmsə” yazmasında. Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinə çoxlu cavablar yazılıb və bu cavabların əksəriyyəti farsca qələmə alınıb.Amma Əlişir Nəvai ilk dəfə türk dilində “Xəmsə” yə cavab olaraq beş poema yazıb və sübut edib ki, türk dilində də şah əsər ortaya qoymaq olar. İkincisi, “Məcalisün-nəfais” (“Ruhların məclisi”) kimi bir əsər yazıb və ona da cavab olaraq Sadiq bəy Sadiqi “Məcməül-xəvas” (“Seçilmişlərin məclisi”) əsərini cığatay dilində qələmə alıb. Məhz elə bunun özü də onun türk dünyasına təsirini göstərir. Əslində, Nəvainin cığataycası bizim dilimizdən o qədər də fərqlənmir. Məhz buna sübut olaraq, XIX Azərbaycan şairlərinin Nəvainin təsirilə cığatayca şeirlər yazmasını misal göstərə bilərik. Məsələn, Abdulla bəy Asi, Ordubad şairi Qüdsi Vərəndi cığatayca şeirlər yazıblar.Və bir də Nəvai türk dilində ilk elmi əsər yazıb – “Mühakimətül-lüğəteyn”. Onu qeyd etmək lazımdır ki, elə təkcə bu əsəri yazmış olsaydı belə, Türk ədəbiyyatı tarıxındə zirvə sənətkarlardan biri kimi qalacaqdı.Nəvai bu qiymətli əsərində nümunələr göstərməklə sübut edib ki, türk dili ifadə zənginliyinə görə, söz ehtiyatına, məna çalarlarına görə fars dilindən geridə qalmır, hətta ondan üstündür. Məsələn, o yazır ki, “ağlamaq” sözü fars dilində bir sözlə ifadə olunursa, bizim dilimizdə “ağlamaq, yığlamaq, hönkürmək, inləmək, sızlamaq “ kimi məna çalarları var və sair. Azərbaycan ədəbiyyatına da xüsusi məhəbbət bəsləyib. Şah Qasım Ənvarın qəsidəsini hələ dörd yaşında əzbər bilib. Nemətullah Kişvəri isə onun qəzəlinə nəzirə yazıb.O nəzirədən bir beyti də məşhurdur: “Kişvəri şeiri Nəvai şeirindən əksük iməs, Bəxtinə düşsəydi bir Sultan Hüseyn Bayqara”. Bizim dəyərli alimimiz mərhum Cənnət xanım Nağıyeva Füzuli qəzəllərini təhlil edərək sübut eləyirdi ki, onun əsərlərində Nəvai təsiri var.

-Nəvaişünaslıqda Cənnət xanımın xüsusi yeri var.

– Elədir. Ümumiyyətlə, nəvaişünaslıqda Azərbaycan alimlərinin xidmətləri böyükdür. Həmid Araslı vaxtilə Özbəkistanın əməkdar elm xadimi adını alıb.Hələ Firudin bəy Köçərli Nəvaini “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nə daxil edib.

-Hal-hazırda hörmətli Almaz xanım Ülvi bu sahədə dəyərli işlər görməkdədir.

– Bəli,elədir. Elə konfransda da bərabər iştirak edirdik: Almaz xanım, Ramiz Əsgər və daha iki tədqiqatçı-alim. Hörmətli professor Ramiz Əsgərə də Nəvai şəhərinin fəxri vətəndaşı adı verildi.

– Hansı təəssüratlarla döndünüz Özbəkistan konfransından?

– Çox yüksək! Onu deyim ki. Vaxtilə Özbəkistan keçib getmişdim əfqanıstana.Və tərcüməçilik etdiyim yerlər “Türküstan” adlanırdı, əhalisi isə özbəklərdi.Hələ o vaxtlardan mən yerli özbəklərin biz – azərbaycanlılara məhəbbətini duymuşdum. Orda Füzulinin “Məni candan usandırdı” qəzəlini böyük məhəbbətlə oxuyurdular. Mən həmin məhəbbətin Özbəkistanda bir daha şahidi oldum. Özbəklər öz sənətkarlarına sahib çıxmağı və onları sevdirməyi bacarırlar.Nəvainin adına ayrıca şəhər var. Özbəkistanda hər il Nəvaiyə həsr olunan konfrans keçirilir.Bir maraqlı məsələni də qeyd edim.Konfransda şagirdlər arasında keçirilən qiraət müsabiqəsinin qalibləri də mükafatlandırıldı. Nəvai şeirlərinin gözəl ifa edən şagirdlərə qiymətli hədiyyələr –avtomobil, kompyüter və s. hədiyyə olundu. Görün, gənclər arasında nə qədər həvəsləndirici amildir. Məncə, nümunə götürmək olar. Konfrans zamanı müsahibələr verdim, təəssüratlarımı orda da bölüşdüm. Onu da deyim ki. Məruzəmin mətnini rusca yazıb çap etdirsəm də, konfransda Azərbaycan dilində çıxış etdim.Və məruzəmə “Mən qanı bir, dini bir, dili bir olan Azərbaycandan sizə salam gətirmişəm!”- deyə başladım.

-Azərbaycanda da Nəvai ilə əlaqədar konfranslar gözlənilirmi?

-Onu deyim ki. Hələ 1926-cı ildə keçirilən I Türkoloji Qurultayın çərçivəsində Bakıda Nəvainin yubileyi qeyd edilib. 1947-ci ildə Nizaminin 800 illik yubileyi keçirilərkən orda Azərbaycanın dostu, Səməd Vurğunla yaxın dost olan Qafur Qulam iştirak edib.Və bizə Nizami Gəncəvi “Xəmsə”sinin qədim əlyazma nüsxəsini bağışlayıb. Biz eyni mədəniyyətin, eyni mənəviyyatın sahibləriyik. Buna görə də bu cür əlaqələrin olması mütləqdir.

– Konfransda olduğunuz müddətdə bir institut rəhbəri kimi müvafiq institut rəhbərləriylə mədəni əməkdaşlıq layihələri müzakirə edə bildinizmi?

– Dilçilik, ədəbiyyat və Folklor İnstitutunun rəhbəri ilə görüşdük. Amma vaxt məhdudluğundan ətraflı danışmağa imkan olmadı. İnşallah, düşünürəm ki, yaxında birgə layihələrə imza atacağıq. Məni bir dilçi alim kimi ən çox düşündürən məsələlərdən biri də ortaq terminologiya məsələsidir. Bu mənim arzularımdan biridir. Həm də zamanın tələbidir. Elm və texnikanın inkişafı ilə yeni-yeni sözlər ortaya çıxır. Nəyə görə biri “multikulturologiya”, digəri “çoxkültürlülük” desin? İndi bizim Terminologiya şöbəsi türk həmkarları ilə əlaqələr qurur və biz çalışırıq ki, heç olmasa, Türkiyə ilə Azərbaycan üçün, eləcə də Özbəkistan üçün, Qazaxıstan üçün ortaq terminologiya yaradaq.Onlar da bu niyyətdədirlər və bunu gerçəkləşdirmək lazımdır.

– Möhsün müəllim, bizimlə konfrans təəssüratlarınızı bölüşdüyünüz bu gün əlamətdar bir günə təsadüf etdi. Bu gün Beynəlxalq Ana dili günüdür. Bu münasibətlə ana dilini sevən, qoruyan hər bir insanı, xüsusilə, başda siz olmaqla dilimizin keşiyində dayanan bütün dilçi alimləri təbrik edirəm. Dilçilik İnstitutunda da bu münasibətlə konfrans keçirildi. Bu ilki Beynəlxalq Ana dili gününü hansı yeniliklərlə qarşıladınız?Yeni kitablar,yeni layihələr barədə bir qədər söz açmanızı istərdim.

– Layihələrimiz var. Onlardan biri “Qədim Azərbaycan sözləri lüğəti”dir. Sonra orfoqrafiya , orfoepiya lüğətlərinin hazırlanmasıdır. “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”nin hazırlanmasıdır. Bilirsiniz, bu il Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilidir.Cümhuriyyət dövrünün dil siyasəti ilə bağlı elmi sessiya keçirməyə hazırlaşırıq. Sonra dövlət quruculuğu siyasətində ana dilinə xüsusi önəm verən ulu öndərin 95 illiyi ilə əlaqədar elmi-praktiki konfrans keçirməyi planlaşdırırıq.Həmin konfransda da dil məsələlərini xüsusi olaraq vurğulamaq istəyirik. Dil xalqın sərvətidir.Ona görə də bu sərvətin qoruyucusu da bütün xalqdır. Məhz buna görə də bu gün hamını narahat edən məsələlərdən biri də ana dilinin saflığının qorunması, ədəbi dil normalarının pozulması məsələləridir. Bu da səbəbsiz deyil. Çünki son dövrdə elə mətbuatda, televiziyada da peşəkarlarla bərabər qeyri-peşəkarlar da var. Ona görə də ana dilinin saflığının qorunması məsələsində müəyyən problemlər var. Qeyd edim ki, institutumuzda “Monitorinq” şöbəsi də fəaliyyət göstərir və onun da vəzifəsi ana dilinin saflığının qorunması istiqamətində müəyyən işlər görməkdir.

-Möhsün müəllim, sizə dəyərli söhbətiniz üçün təşəkkür edirəm.Sizə vacib və şərəfli işinizdə uğurlar arzulayıram.

P.S. Bu yazını hörmətli müsahibimlə söhbətimizin əsas səbəbkarı Əlişir Nəvainin dua kimi səslənən misraları ilə bitirməklə Beynəlxalq Ana dili günündə bütün oxuculara ana laylası qədər gözəl ana dilimizdə arzularımı çatdırırmaq istəyirəm:

Yarəb, bir nəzər sal söz bağçasına,

Sən bulbul lisanı vermisən ona.

Çatdır ucalığa sən bizim dili,

Susmasın bu bağın şeyda bülbülü!

Şəlalə Ana Hümmətli,

Filol.ü.f.d., şair-publisist

Türküstan.- 2018.- 26 fevral - 5 mart.- S.5.