Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dil və əlifba qərarları

Parlament sənədləri üzərində apardığımız tədqiqatların nəticələrinə əsasən deyə bilərik ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 23 ay müstəqil olmasına baxmayaraq, həmin dövr ədəbi dilimizin tarixində xüsusi bir hissəni təşkil edir.

Biz tədqiqatımızda yalnız dil məsələlərini araşdırdıq. Halbuki cümhuriyyət dövründə ədəbiyyat, mədəniyyət, teatr, incəsənət və s. sahələrdə də ciddi işlər görülmüşdür.

Azərbaycan dilinin funksional inkişafı sahəsində köklü dəyişikliklərə isə yalnız 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan edilməsindən sonra nail olmaq mümkün oldu. Bu hadisə Azərbaycan dilinin funksional inkişafında yeni mərhələnin başlanğıcını qoydu. Belə ki, dil sahəsində milliləşdirmənin həyata keçirilməsi bu dövrdə milli hökumətin fəaliyyətinin prioritet istiqamətlərindən biri idi. Dil sahəsində milliləşdirmə siyasətinin əsas mahiyyətini Azərbaycan dilinin müstəmləkəçilik dövründə itirilmiş mövqelərinin bərpası və keçmiş metropoliya dilinin tədricən cəmiyyətin əsas sahələrindən sıxışdırılıb çıxarılması təşkil edirdi.

Bu sahədə ilk addım müvafiq hüquqi bazanın yaradılması oldu. 1918-ci il iyunun 27-də milli hökumətin qərarı ilə yeni və ən yeni dövrdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu verildi və dövlət orqanlarında kargüzarlığın bu dildə aparılmasına başlandı. 1918-ci il avqustun 28-də Azərbaycan dilində savadlı milli kadrların hazırlanması məqsədilə ölkədəki təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi haqqında qərar qəbul olundu. Azərbaycan dilində fəaliyyət göstərən ali təhsil müəssisələrinin yaradılması və Azərbaycan əlifbasının islahatı üçün ilk addımların atılması da 1918-1920-ci illər müstəqillik dövrünün əsas nailiyyətlərindəndir.

Bu baxımdan 1918-1920-ci illər dövrünü son 200 ildə Azərbaycan dilinin funksional inkişafında dönüş nöqtəsi hesab etmək olar. Belə ki, XX əsrin sonrakı onilliklərində bu sahədə baş verən proseslər 1918-1920-ci illərdə əsası qoyulmuş tendensiyaların xeyli dərəcədə inkişafı və dərinləşməsinin təzahürü idi.

Məhz sonrakı proseslərdə bütün türk dünyasında başlanan milli ədəbi dil, əlifba kimi məsələlərin əsası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə qoyulmuşdur. Tədqiqatımızın bu hissəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq hakimiyyəti dövründə cümhuriyyət tərəfindən qəbul olunmuş qərarlar haqqında geniş şəkildə danışmaq istəyirik. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dillə bağlı ilk qərarı 21 iyun 1918-ci ildə "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının bəyannaməsinin dərc olunması haqqında" qəbul etdiyi qərardır.

Qərarda qeyd olunurdu ki, hökumətin deklarasiyasının (bəyannaməsinin) türk və rus dillərində dərci qərara alınsın. Əlbəttə, qərarın adından da göründüyü kimi, AXC hökumətinin bütün bəyannamələri türk və rus dillərində dərc olunmalı idi. Rus dilinin həmin dövr üçün işləkliyi məlum idi, ancaq həmin dövrdə türk dilində də deklarasiyaların (bəyannamələrin) dərc olunması cəmiyyətdə çox yüksək səviyyədə qiymətləndirilməklə AXC-nin Azərbaycan türk dilinə verdiyi dəyəri göstərirdi.

Yeni yaranmış cümhuriyyətin cəmi bir ay sonra, 27 iyun 1918-ci ildə dövlət dilini qəbul etməsi son dərəcə mühüm addım idi. Xalq Cümhuriyyətinin "Dövlət lisanı türkcə qəbul edilərək müvəqqəti hökuməti müəssisələrdə rus lisanı istemalına müsaidə edilməsi haqqında" Nazirlər Şurasının qərarında deyilirdi: "Dövlət lisani-türk dili qəbul edilərək içəridə bütün məhkəmə, idareyi-daxiliyyə və sair dəvair vəzifələri başında duranlar bu lisanı bilənlər olana qədər hökuməti müəssisələrdə rus dili istemalına da müsaidə edilsin".

AXC-nin dillə bağlı qeyd olunan qərarı mövcud vəziyyət nəzərə alınaraq verilmişdi; belə ki, həmin qərara əsasən, ölkədə məhkəmə, inzibati idarəçilik və digər vəzifələrdə çalışanlar dövlət dilini lazımi səviyyədə öyrənənədək hökumət müəssisələrində rus dilinin işlənməsinə də icazə (müsaidə) verilirdi.

Dövlət dilini Azərbaycan (türk) dili elan edən ilk rəsmi sənəd çox böyük tarixi rol oynamaqla yanaşı, Azərbaycanda milli dil siyasətinin formalaşmasının, millətin mənafeyinə uyğun düzgün ideoloji mövqeyin əsasını qoydu. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan hökumətinin qərarı sadəcə deklarativ bir sənəd deyildi; qərarın qəbulundan irəli gələn məsələlər vaxtaşırı olaraq parlamentin iclaslarında müzakirə olunur, Azərbaycan (türk) dilini bilməyənlərin bu dili öyrənməsi üçün kurslar təşkil edilirdi. Bundan başqa, AXC hökuməti həmin məqsədlə dövlət büdcəsindən 351 min manat vəsait də ayırmışdı. Bu qərardan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Daxili İşlər naziri Behbud xan Cavanşir "Azərbaycan" qəzetinə verdiyi müsahibədə dövlətin dil siyasətinin əsaslarını bu cür şərh etmişdi: "Azərbaycan müəssisələrində rus dilinin işlədilməsi hazırkı dövrün zərurətindən irəli gəlir. Əlbəttə, bu, çox davam etməyəcəkdir. Yüksək vəzifədə işləyən və türk dilini bilməyən məmurlar uzun müddət işləyə bilməyəcəklər. İki ildən sonra Azərbaycanın bütün müəssisələri milliləşdiriləcəkdir. Türk dilini bilməyən məmurlar isə vəzifələrini itirməməkdən ötrü bizim dili öyrənməli olacaqlar".

İstər yuxarıda qeyd olunan qərarda, istərsə də digər qərarlarda və rəsmi sənədlərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti düzgün dil siyasətini həyata keçirmək üçün təhsilin əsas və çox mühüm sahə olduğunu ön plana çəkdi.

Qeyd etdiyimiz kimi, cümhuriyyət hökuməti qısa zaman kəsiyində dil, tədris və təhsillə bağlı bir çox qərarlar qəbul etmişdi. Azərbaycanda XIX əsrin sonlarında M.F.Axundzadə ilə başlayan ərəb əlifbasının islah edilməsi, yeni əlifbanın (latın) qəbulu kimi məsələlər XX əsrin əvvəllərində də aktuallığını saxlamaqda idi. Ərəb əlifbasının islah edilməsi və latın əlifbasına keçid məsələləri cümhuriyyət dövründə də çox qızğın şəkildə müzakirə olunurdu. Bu dövrdə Azərbaycanda ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçilməsi prosesi çox geniş vüsət almaqda idi və bu məsələdə ən fəal yenə də Fərhad Ağazadə olmuşdur.

F.Ağazadə həmin dövr mətbuat səhifələrində tez-tez əlifba ilə bağlı məqalələrlə çıxış edir, müxtəlif müəlliflər tərəfindən təklif olunan əlifba layihələri haqqında məlumatlar verir, əlifba məsələsini mətbuatın diqqət mərkəzində saxlayırdı. Artıq əlifba məsələsinin kifayət qədər müzakirə obyektinə çevrildiyini görən hökumət məsələyə müdaxilə edir və 21 mart 1919-cu ildə öz nümayəndəsi Xudadat bəy Məlikaslanovun məruzəsi dinlənilir. Nəticə olaraq 427 saylı "Ərəb əlifbası islahatı üzrə komissiyanın yaradılması haqqında" Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının qərarı qəbul edilir. Qərarda Xudadat bəy Məlikaslanovla birlikdə əlifba islahatı ilə bağlı xüsusi komissiyanın yaradılması Xalq Maarifi nazirinə həvalə edilir və bu qərara uyğun olaraq Xalq Maarifi naziri yanında xüsusi komissiya yaradılır.

Fərhad Ağazadə bu komissiyanın üzvü olsa da, o vaxt müəyyən səbəblərdən (böyük ehtimalla xəstəliyinə görə) komissiyanın iclaslarında iştirak edə bilmir. Buna baxmayaraq, o öz fikirlərini "Azərbaycan" qəzetinin 276, 278, 281, 294, 296 və 302-ci nömrələrində çap etdirdiyi "Əlifba tarixində türklərin vəziyyəti" və "Dilimizin türkləşməyinə çarələr" adlı silsilə məqalələrində bildirir. O, bu yazılarında ərəb əlifbasının faydasızlığını sübut edir və inkişafa nail olmaq üçün latın əlifbasına keçidin yeganə düzgün yol olduğunu ciddi dəlillərlə əsaslandırır.

Hökumət tərəfindən yaradılan komissiyada 3 layihəyə baxılır. Bunlardan biri Abdulla bəy Əfəndizadənin, digəri Məhəmməd ağa Şahtaxtlının, biri də Abdulla Tağızadə ilə Mir Əbdüləziz Seyidovun birlikdə təqdim etdikləri layihə idi.

Uzun müddət davam edən müzakirələrdən sonra Abdulla bəy Əfəndizadənin layihəsi qəbul edilir və onun "Son türk əlifbası" adı ilə çapına icazə verilir. Layihənin ölkə miqyasında tətbiq edilməsi üçün parlamentə müraciət edilir. Lakin bu məsələnin parlamentdə müzakirəsinə imkan olmur və 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda hakimiyyət çevrilişi baş verir, layihə tətbiq olunmur.

Beləliklə, "Son türk əlifbası" tətbiq olunmamış qalır. Bu haqda Fərhad Ağazadə yazır: "Abdulla bəyin əsəri olan "Son türk əlifbası" həm ərəb, həm də latın hərfləri ilə çap edilib ortalığa çıxmışdı isə də, aprel döndərişi səbəbilə məktəbə, məişətə tətbiq edilməyib, boş-boşuna əllərdə qalmışdı". Təbii ki, bundan sonra müəyyən müddət əlifba məsələsi arxa plana keçir və məsələnin müzakirəsi müvəqqəti olaraq unudulur.

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, cümhuriyyət tərəfindən qəbul olunan bu qərarların hamısı bir-biri ilə bağlı olmaqla yanaşı, bir-birini tamamlayırdı. Hökumətin məktəblərin milliləşdirilməsi haqqında qərarından sonra, bir növ, bu qərarın davamı kimi 18 sentyabr 1919-cu ildə "Xalq məktəblərinin kitabxanaları üçün türk dilində kitablar əldə edilməsi üçün 1 milyon manat ayrılması haqqında" qanun qəbul olunur. Həmin qanunda xalq məktəblərinin kitabxanaları üçün türk dilində yeni kitabların alınmasına dövlət xəzinədarlığı vəsaitlərindən 1 (bir) milyon rubl ayrıldığı qeyd olunurdu.

Cümhuriyyət dövründə dil, əlifba, tədrislə bağlı qəbul olunan qərarlar həmin dövr üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Cümhuriyyətin 23 ay öz mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilməsinə baxmayaraq, bunun müqabilində həmin dövrdə qəbul olunan qərarlar sonrakı dövrdə dil və təhsillə bağlı bir çox məsələlərdə öz aktuallığını qoruyub saxladı. Bundan başqa, dillə bağlı başladılan dil siyasəti cümhuriyyət süqut etdikdən sonra da davam etdi. Belə ki, 18 sentyabr 1920-ci ildə "Azərbaycan İnqilab Komitəsinin birinci və ikinci dərəcə məktəblərdə lisan təlimi haqqında" əmrnaməsi qəbul edildi. Həmin qərarda, birinci və ikinci dərəcə məktəblərdə təlim dilinin şagirdlərin ana dilində olması, 2-ci dərəcə məktəblərdə birinci təlim ilindən (altıncı təlim ili) hər qrupda həftədə 4 saat olmaqla türk, həmçinin, rus dilinin təliminin məcburi olması, əksəriyyət millətlərin məktəblərində türk və rus məcburi dillərindən birinin 2-ci dərəcə, ikinci təlim ilindən (yeddinci təlim ili) tətbiqi qeyd edilir. Həftəlik dərslərin miqdarı elə götürülməliydi ki, təlimi qeyd edilən məcburi dil kursunun tamamilə icra edilməsi qeyd olunmalıydı. Bundan başqa, yenə həmin qərara əsasən, yazısı olmayan millətlərin məktəblərində təlim dilinin həmin millətin özünün qəbul etdiyi dilin olması, fransız və alman dillərinin təliminin vahid zəhmət məktəbində məcburi hesab edilməsi, vahid zəhmət məktəblərində latın dilinin təliminin tamamilə ləğv edilməsi, əksəriyyət millətlərin şagirdləri olan 2-ci dərəcə məktəblərdə hər qrupda (klasda) 3 həftəlik dərslə həmin millətin dilinin təlim edilməsi kimi bir çox ciddi məsələlər əmrnamədə öz əksini tapmışdı.

Bundan sonra əlifba məsələsində daha praktik addımlar atılır.

1921-ci ilin dekabr ayından başlayaraq N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə dil və əlifba məsələlərinə həsr edilmiş müzakirələr keçirilir. Bu müzakirələr zamanı əlifba məsələsində iki cərəyan yaranır. "Latınçılar" (ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsində israr edənlər) və "ərəbistlər" (ərəb əlifbasının islahı tərəfdarları). Yanvar ayının 13-də hər iki tərəfdən ayrıca komissiya yaradıldı. "Latınçılar" komissiyasının ümumi tərkibi 8 nəfərdən ibarət idi. Fərhad Ağazadə (sədr), Xudadat bəy Məlikaslanov, Abdulla Tağızadə, Məhəmməd Əmin Əfəndizadə, Həmid Şahtaxtlı, Azad Əmirov, Əhməd Pepinov və Hüseyn İsrafilbəyov. "Latınçılar" komissiyasına Fərhad Ağazadənin sədr seçilməsi onun əlifba məsələsində latınçılar arasında böyük hörmət və söz sahibi olduğunu göstərirdi. O dövrdə Azərbaycanda istifadə olunan ərəb əlifbasına müəyyən dəyişikliklər etməklə bu əlifbanın saxlanılmasının xeyli tərəfdarı olsa da, əlifbanın yeni latın əlifbası ilə əvəz olunmasını yeganə düzgün yol hesab edənlər daha sistemli və əsaslı dəlillər gətirməklə bu mübarizədən qalib çıxdılar.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq hakimiyyəti dövründə Azərbaycan (türk) dili ilə bağlı gördüyü işlər və qəbul olunmuş qərarlar həm cümhuriyyət dövrü, həm də ondan sonrakı dövr üçün çox əhəmiyyətli qərarlar idi. Cümhuriyyət XIX əsrin sonlarından əlifba və dillə bağlı başlayan hərəkatı, bütün prosesləri ümumiləşdirərək dil sahəsində konkret addımlar atmışdı. Əlbəttə, qəbul olunan bu qərarlarda və onların tətbiq edilməsində çatışmazlıqlar görə bilərik, bu da çox təbii idi. Çünki yeni qurulmuş cümhuriyyətin qarşısında elə ciddi məsələlər var idi ki, qeyd olunan müddətdə dillə bağlı nəzərdə tutulan sonrakı qərarlar da yarımçıq qaldı. Bütün bu dediklərimizə baxmayaraq, əminliklə söyləyə bilərik ki, cümhuriyyətin 23 aylıq mövcudluğu ərzində dil sahəsində gördüyü işlər nəinki həmin dövrdə yalnız Azərbaycanda, hətta bütün türk dünyasında gələcəkdə dillə bağlı yerinə yetirilməli işlər üçün cığır açdı və sonrakı proseslərə öz müsbət təsirini göstərdi. Hətta cümhuriyyət dövründə qəbul olunan qərarların əhəmiyyətini biz 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultay zamanı orada müzakirə olunan məsələlərdə də görə bilərik. Məhz 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Türkoloji Qurultay zamanı qəbul edilən və bütün türk dünyasında istifadə olunan "Birləşdirilmiş türk əlifbası" adı verilən əlifba məhz A.Əfəndizadənin hazırladığı "Son türk əlifbası" əsasında tərtib edilmişdi.

Elçin İBRAHİMOV

“Türkologiya” jurnalının məsul katibi

Türküstan.- 2018.- 28 may-4 iyun.- S.13.