BƏZİ SƏFƏVİ-QIZILBAŞ SİMVOLLARI HAQQINDA-Bilmədiklərimiz

Əkbər N. Nəcəf

Dərviş ruhlu dostum

Nazim Hüseynovun əziz xatirəsinə

Qızılbaş dövləti adı ilə 1501-ci ildə ortaya çıxan səfəvilər sosial, siyasi, dini və kultural cəhətdən ənənəvi türk həyat tərzini və inanc sistemini İslami kimlik içində yaşatdıqları üçün güclü simvolik dəyərlərə sahib idilər. Bu simvolizm qızılbaşların geyimindən dövlət sisteminə qədər hər sahədə özünü əks etdirirdi. Qızılbaş inanc sistemində ex nihilo, liturji, mana, theologoumene, epifani, hiyerofani, kratofani kimi mifik və mistik dəyərlər, anlayışlar və inamlar müəyyən edilib, öyrənilmədiyi səbəbindən həmin simvollardan bəhs etmək çox çətindir. Bunların sayı bu məqalədə haqqında bəhs edilən simvollardan daha çox olduğunu qeyd etmək lazımdır. Bizim çalışmamızda onların, sadəcə, başlıcalarına yer verilmişdir. Sosial həyatda, məişətdə, orduda yer alan simvolları burada daxil etdiyimizdə sayları yüzlərlə ölçülən səfəvi-qızılbaş simvolizmi ilə qarşılaşacağımıza şübhə etməmək lazımdır. Təbii bu simvolların inanc sistemindəki yerlərini müəyyən edib, təhlil etmək böyük bir araşdırmanın tərkib hissəsi olduğundan daha sistemli və uzun illik çalışmalara ehtiyac var.

Başlanğıcı ötən sayımızda

AY

Səfəvi simvolizmində Günəşlə paralele yer alan bir digər ünsür Aydır. Ay təsviri daha çox Səfəvi dövrü əbədi-dini mətinlərində yer alır. Ayın tam halı (dolunay), yarım halı (hilal) səfəvi ordu sistemində də mühüm təyin edici astrolojik amil idi.

Türk inanc sistemində Ayın yer üzərindəki simvolu boğa (buğa), qurd, ayı, ilan və digər heyvanlardır. Şumerlərdə Ayın simvolu olan boğa, Hind və Misir inancında inək olaraq təzahür edir. Türklərdəki qurd simvolu da Ayı təmsil edir. Məlum olduğu kimi, inək “dişi” olduğu halda, boğa erkəkdir və kişinin cinsi gücünün də simvoludur. Türklərdəki qurd simvolu isə həm dişi, həm də erkəkdir. Ay kultunun irani mənşəli olduğu haqqında F.K.K.Müllerin irəli sürdüyü iddia doğru deyildir. Çünki Ay simvolu demək olar ki, bütün xalqların mifik inancında yaradıcı unsur olaraq mövcuddur.

Türk inanc sistemində Ay motivi haqqındakı təsvirlər Günəşdən daha zəngindir. Uzun və soyuq bozqır torpaqları insan ilə Ay arasında fərqli və xüsusi münasibətlərin formalaşamasına səbəb olmuşdur. Türk inanc sistemində Ay türk soyunun yaranmasından müharibə taktikalarına qədər həyatın bütün sahələrində yer alır.

“Oğuz xaqan” dastanının uyğur versiyasında Oğuz xanın atasının adı Ayxandır. Maraqlıdır ki, Oğuz xanın oğlu da eyni adı daşıyırdı.

Misirdə hökm sürmüş Məmlüklər dövləti (1250-1517) qədim türk inanclarını da yaşatmışdılar. İnsanın yaradılışını “dörd ünsür və palçıqla” əsaslandıran bu inanclar qədim Anadolu mifologiyası ilə yaxınlıq təşkil edir. Amma burada şəxs adlarının türkcə olması diqqəti cəlb edir. Bu rəvayətlər Uluğ Xan Ata Bitikçi tərəfindən qələmə alınıb. Əslində, dörd ünsür uyğur türklərinin inanc sistemində də var. Buna görə türklərin (eyni zamanda, insanın) ilk nümayəndəsi (Adəm) Ay-Atam adlanırdı. Əfsanəyə görə, “çox qədim dövrlərdə çox yağışlar yağmış, torpaq palçıq kimi axmışdır. Palçıq Qara Dağ adlanan dağın içindəki mağaraya dolmuşdur. Mağaranın içindəki qayalar yarılmış və qaya yarıqları insan formasını almışdır. Axan palçıq isə bu insan formasındakı qəlibə dolmuşdur. Bunun üstündən çox zaman keçmiş, yarıqlardakı torpaq, sular bir-birinə qarışmış və Saratan bürcü vasitəsilə hava ilə yoğrulmuşdur. Mağara qadın formasında, mağaranın içi də kadın karnı (qadın rəhmi) şəklində imiş. Doqquz ay fasiləsiz külək əsmişdir. Su, od, torpaq və külək insana can vermək üçün birləşmişdir. Ay-Atam adlı ilk insan belə yaranmışdır. Ay-Atam göydən enmiş, yerə qonmuşdur. Bu yerin suyu şirin, havası isə çox sərtdi (Isıq-göl). Sonra yenə yağış və sellər balşamışdır. Mağara yenə palçıqla dolmuşdur. Bu dəfə günəş Sünbülə bürcündə dayanmışdır. Bu bürc Saratandan daha aşağıda dayanmış və palçıq yenə bişmişdir. Bundan da bir Xatun kişi yaranmışdır. Adına Ay-va demişdilər. Ay-Atam ilə Ay-va evlənirlər. Bunların 40 uşaqları olur, yarısı oğlan, yarısı qız. Onlar da evlənib soyları artır. Ay-Atam ilə Ay-va öldükdə uşaqları onları yarandıqları mağarada basdırırlar. Mağaranın qapısını da qızıl qapı ilə bağlayırlar”.

Mağara qədim türk inanc sistemində mühüm yer turur və J.P.Ruya görə, “ana rəhmi” funksiyasını icra edir. Uyğur hekayəsində Ay-Atam və Ay-va (Adəm və Həvva) mağarada yaranıblar. Amma kişinin ruhunun Aydan, qadının ruhunun isə Günəşdən gəldiyi aydın olur. Bu, Ay və Günəşin türklərdə “ulu ata-ana” qəbul edildiyini göstərir.

Ayın ilk insan (kişi) funksiyasını icra etməsi Çingiz xanın nəslinin yaranması haqqındakı inanclarda da öz əksini tapıb. Çingiz xanın ulu nənəsi Alan-Kova çadırda yatarkən “Sarı Ay işığı” kişi şəklində ona gəlmiş və “səhər olanda it kimi sürünüb çadırdan” çıxmışdır. Bunun nəticəsində Alan-kova üç övlad dünyaya gətirmişdir. Maraqlıdır ki, Alan-kova adındakı “kova” sözü də “mağara” kimi (içinə alan) bir məna kəsb edir.

B.Ögəl “sarı Ay işığı” təsvirində sarının Çin imperiyasının müqəddəs rəngi olduğunu qeyd edir. Amma ən qədim Çin əfsanələrində çinlilər “qarabaşlar” adlanırdı və onların uzun əsrlər boyu “sarıbaşlar” adlanan türklərə qarşı vuruşduqları qeyd edilir. Sarı qıpçaq kimliyi ilə də yaxınlıq ifadə edir. Hətta Alan-kova adındakı “kova” bir başa “qıpçaq” adı ilə əlaqəlidir.

Yusif Xas-Hacibin “Qutadqu-biliq” əsərində səyyarələr (Saturn, Yupiter, Günəş, Merih, Zöhrə və Merkuri) arasında Ay yeddinci sırada göstərilir və yerə ən yaxın planet kimi qeyd edilir.

Türk inanc sistemində yer alan orijinal inamlardan biri də Ayın qurdlar tərəfindən yeyilməsidir. Ümumiyyətlə, qədim türklər Günəş və Ayın insana yaxşılıq bəxş edən müqəddəs güclər olduğuna inanıblar. Bunlardan Günəş istilik, Ay isə soyuğun rəmzi idi. Ayın üstündəki ləkə, Altay türklərinə görə, insanları yeyən divin işarəsidir. Rəvayətə görə, insanları yeyən divi ağacda yatarkən Ay oğurlayıb göy üzünə çıxmışdır. Buna görə də dolunay zamanı Ayın üzərində görünən ləkə div ilə onun yatdığı ağacın təsviri idi.

Bəzi zamanlarda Ay göy üzündə tam halda (dolunay) görünür. Bəzən də yarım ay, aypara formasını alır. Qədim insanlar bunun səbəbini Ayın qutlu qurdlar tərəfindən yeyilməsinə yozublar. Bir Altay rəvayətində belə deyilir: “Ay göylərdə dolaşıb, bir qab kimi yumru olduğunda qurdlar və ayılar tez qaçıb ondan bir parça dişləyirlər və beləcə, Ayın aypara şəklini almasına səbəb olurlar. Ay yaralı şəkildə göy üzündən gedərmiş. Amma yaralarını sağaldıqdan sonra yenidən ortaya çıxarmış”.

Sibirdə yaşayan gilyaklara görə, Ayı itlər yeyirdi. Şimal qütbündə yaşayan insanlar isə “Ayı ayıların yediyinə” inanırdılar. Yakutlar “Ayın qurdlar tərəfindən yeyildiyinə” inanıblar.

Qədim türk inanc sistemində göydə yaşayan şeytani varlıqlar mövcuddur. Bunlardan biri də yeddi başlı divdir. Bəzi inamlarda bu div yelbəgən adlanırdı. Həmin bu varlıqlar ulduzlara və Aya zərər verirdilər. Ay tutulmasının da bu divlərlə əlaqəli olduğu iddia edilirdi. Bu vaxt insanlar divlərin Aya zərər verməməsi üçün hay-küy salır, qab-qacaqları bir-birinə vuraraq səs çıxarır və beləcə, yelbəgənlərin qorxub qaçmasına səbəb olurdular. Səfəvilər dövründə ay tutulması sırasında qızılbaşlar müqəddəs saydıqları ocağın başına toplaşaraq gurultu çıxarırdılar. Azərbaycanın bəzi bölgələrində belə təbii hadisələr zamanı təndir ətrafında toplaşıb hay-küy salmaq ənənəsi yaşayırdı.

Dolunay zamanı qurdun gecə vaxtı dağ və ya təpə başına çıxıb aya doğru ulaması qurdla Ayı bir başa əlaqəsindən xəbər verir.

QIZIL BAŞLIQ

Qızılbaş adının yaranmasına səbəb olan səfəvilərin geydiyi qızıl başlıq mənbələrdə taci-vahhac (parlaq tac, alovlu tac), taci-atəşin (alovlu tac, alov kimi parlaq tac), taci-haydari, taci-səadət (xoşbəxtlik tacı) adlandırılır. Tarixşünaslıqda indiyə qədər qızıl başlığın nə zaman, hansı şəraitdə və nə məqsədlə ortaya çıxdığı haqqında dəqiq qənaətə gəlmək mümkün olmayıb. Buna səbəb qızıl başlıq haqqında məlumat və fikirlərin fəqliliyi və bolluğudur.

Əhməd əl-Kirmaniyə görə (öl. 1610) Şeyx Heydər və ətrafındakı 6 minlik tərəfdarı gürcülərə qarşı səfərə çıxarkən qırmızı yundan toxunmuş 12 parçalı tay geymiş və bu başlıq tacü`l-heydəriyyə adlanmışdı. Münəccimbaşıya görə, bu hadisə Şeyx Heydərin Şirvan üstünə səfəri zamanı baş verib.

Qızıl başlıq ilə tacı-heydərinin eyni başlıq olduğu sual doğurur. Zira, mənbələrdə bu başlıq Şeyx Heydərlə bağlı zikr edilsə də, Heydərdən əvvəl mövcud olduğu haqqında da kifayət qədər məlumat var. Hər şeydən əvvəl səfəvilərin ilk nümayəndələrindən olan Firuz-şahın ləqəbi mənbələrdə “zərrin külah” şəklində qeyd edilir. Zərrin külah farsca olub, türkcəsi qızıl börk, qızıl başlıq, qızılı rəngdə baş geyimi, qızıl dəbilqədir. Külah başa geyilən geyimdir. Rənginə, formasına və geyim tərzinə görə müxtəlif adlar alıb. Mənbələrdə açıqca qeyd edilən keçə külah, arnavut külah, mövləvi külah, türk külah, dədə külah, tatar külah kimi zərrin külah da rənginə və formasına görə açıq şəkildə təsvir edilib.

Hələ Xan dövründə (b.e.ə. 206-b.e.220) çincə qələmə alınmış “Xan şu” (Xannamə) adlı əsərdə qədim türk xalqı tilərdən (tik/tirk) bəhs edilərkən onların başlıqlarına görə “qızıl ti”, “ağ ti” şəklində ayrıldıqlarından bəhs edilir. Digər bir məlumatda Altay şamanlarının dini mərasimlər zamanı təpəsində dağ toyuğu lələyi olan qızılı başlıq geydikləri qeyd edilir.

Qızıl başlığın Şeyx Heydərdən əvvəl istifadə edildiyini təsdiq edən bir başqa məlumat XIII-XIV əsrlərdə Anadoludakı türklərin başlarına qızıl börk geydikləri haqqındadır. Hətta bayramiyyə təriqəti mənsubları 1451-ci ilə qədər qızıl başlıq və ya qızıl börk geymiş, bu tarixdən sonra dövlətin təsiri ilə ağ börk geyməyə başlayıblar.

Türklərin qızıl başlıqla yanaşı qızılı rəngdə çuxa, qızılı libas geydikləri məlumdur. Hətta Şah I İsmayıl şeirlərinin birində

Qızıl aləm, qızıl bayrağ, qızıl tac

Geyincə qazilər ol gün hazərdir

Nişanı ol Günəş tal`atlu şahın

Başında tacü belində kəmərdir.

Burada qızıl başlıqla birlikdə qızıl bayraq, qızıl kəmərin da adını zikr edir.

Böyük ehtimal, qızıl başlıq Şeyx Heydər tərəfindən reforme edilib, üstünə 12 rəngli çalma bağlanaraq taci-heydəri şəklini almışdır. Amma qızılbaş əsgərlərinin çox zaman 12 çalmasız qızıl başlıq geymişlərdir. XVI əsrdə “qızılbaş” qırmızı börk və ya başlıq geyən bütün türk/türkmən boylarına verilən ümumi addır. Diyanet İslam Ensiklopediyasında “Qızılbaş” haqqında geniş bir yazı yazan İlyas Üzümə görə, “Qızılbaş adı X əsrdə İslamı qəbul etməyə başlayan və bu yeni dini özlərinin əvvəlki inanc və ənənələri ilə bağlaşdıran köçəri türkmən oymaqları üçün müxtəlif coğrafiya və dövrlərdə işlədilən adlardan biri”dir.

Məlum olduğu kimi XI əsrdə Şərqi Avropaya köç edən uz/oğuz tayfalarının bir hissəsi başlarındakı başlığa görə rus və digər mənbələrdə qarapapaq, qarabaş, Qıpçaqlar arasında yer alan bir türk tayfası Qarabörklü, Buxarada böyük tərəfdar kütləsinə sahib sufi məktəbinin mənsubları Yaşılbaş adlandırıldıqları kimi, İslamı ənənəvi qaydalarda mənimsəyən XIII-XVI əsrlərdə Azərbaycan, Anadolu, İraq, Suriya, Xorasan bölgəsində yaşayan köçəri və yarı köçəri türklər də qızılbaş adlanırdılar. Teymurun istilasına qarşı çıxan bu tayfalar mənəvi cəhətdən Səfəviyyə təriqətinə yaxın olduqları XV-XVI əsrdə qızılbaş adı Səfəvi şeyxləri tərəfdarlarının ümumi və simvolik adına çevrildi. Səfəvi siyasi kimliyinə daxil olmayıb XVIII əsrin əvvəllərində Əfqanıstana köç edən türklər Qızılbaş adlanırdı. Hətta, Səfəvilərlə heç bir əlaqəsi olmayan Qırğızlar arasında yer alan bir tayfa Qızılbaş adı daşıyırdı. Başqurdlar arasında da Qızılbaş adlı bir tayfanın olduğunu unutmamaq lazımdır.

Davamı gələn sayımızda

Türküstan.- 2018.- 4-10 sentyabr.- S.16.