BƏZİ SƏFƏVİ-QIZILBAŞ SİMVOLLARI

HAQQINDA-Bilmədiklərimiz

Əkbər N. Nəcəf

Dərviş ruhlu dostum

Nazim Hüseynovun əziz xatirəsinə

Qızılbaş dövləti adı ilə 1501-ci ildə ortaya çıxan səfəvilər sosial, siyasi, dini və kultural cəhətdən ənənəvi türk həyat tərzini və inanc sistemini İslami kimlik içində yaşatdıqları üçün güclü simvolik dəyərlərə sahib idilər. Bu simvolizm qızılbaşların geyimindən dövlət sisteminə qədər hər sahədə özünü əks etdirirdi. Qızılbaş inanc sistemində ex nihilo, liturji, mana, theologoumene, epifani, hiyerofani, kratofani kimi mifik və mistik dəyərlər, anlayışlar və inamlar müəyyən edilib, öyrənilmədiyi səbəbindən həmin simvollardan bəhs etmək çox çətindir. Bunların sayı bu məqalədə haqqında bəhs edilən simvollardan daha çox olduğunu qeyd etmək lazımdır. Bizim çalışmamızda onların, sadəcə, başlıcalarına yer verilmişdir. Sosial həyatda, məişətdə, orduda yer alan simvolları burada daxil etdiyimizdə sayları yüzlərlə ölçülən səfəvi-qızılbaş simvolizmi ilə qarşılaşacağımıza şübhə etməmək lazımdır. Təbii bu simvolların inanc sistemindəki yerlərini müəyyən edib, təhlil etmək böyük bir araşdırmanın tərkib hissəsi olduğundan daha sistemli və uzun illik çalışmalara ehtiyac var.

Başlanğıcı ötən sayımızda

“Qızılbaş” adı tarixdə ilk dəfə qırğızlar tərəfindən siyasi və dini simvol olaraq istifadə edilib. Göktürklərin süqutu ilə müstəqil olan və 840-cı ilə Uyğur Xaqanlığına son verən qırğızların hökmdarı A-je (Ajo/Ajoo) samur dərisindən düzəldilmiş qızılı başlıq geyinirdi. Dövlətin bayrağı və hökmdarlıq sancağı qızılı rəngdə olub, qızılı rənq müqəddəs hesab edilirdi. Hətta sonrakı qırğız hökmdarları “Ajo” soyadı daşıyaraq, hökmdarlıq əlaməti kimi təpəsi yüksək və şiş, qızılı rəglərlə bəzənmiş altı bucaqlı qızılbaşlıqlar geyinirdilər. Bələk Soltonoev adlı qırğız tarixçisi həmin dövrü “Qızıl Qırğız Tarixi” olaraq adlandırır.

Bütün bunlar, qızılbaş adı ilə tacı-heydəri adlarının eyni olmadığı, tacı-heydəri adının türklərin geydikləri qızılı başlıqların və külahların Şeyx Heydər tərəfindən istilahi şəkil və forma alaraq XVI əsrdə siyasi və dini mahiyyət qazandığını deməyə əsas verir.

QIZIL AYAQQABI

Qızıl başlıq qədər bol olmasa da bəzi mənbələrdə qızıl ayaq və ya qızıl ayaqqabı termini də yer alır. Yusif Cəmali həm qızıl başlıq, həm də qızıl ayaqqabının Sasani simvolları olduğunu iddia edir. Zerrin kefş olaraq farsçada qeyd edilə bu terminə Səfəvi mənbələrində rast gəlmədik.

Farsca kəfş türkcə papuc deməkdir. Əslində papuc sözü də farscadır. Farsca pa – ayaq, puş – örtmək mənasında olub, papuş-ayaqqabı, ayaq örtüsü deməkdir. Türkcədəki tam qarşılığı ayaqqabıdır. Amma papuc tam ayaqqabı olmayıb, yəməni, məs, filar, tərlik kimi qonçusuz ayaqqabılara deyilir. XV-XVI əsrlər divan ədəbiyyatında qızılı papuc və ya qızılı kəfş ancaq hökmdarlara və ya yuxarı mərtəbədə olanlara aid ifadədir. Xalq üçün qara, sarı rəngləri rəvacda idi. Xalq qara, sufilər isə sarı rəngdə papuclar geyərkən, hökmdar və ətrafındakılar qızılı papuclar geyinirdilər. Brada papucun əsasən qabaq, yəni ayaqqabının üz hissəsi qızılı rəngdə olurdu. Bunlara da qızılı ayaqqabı deyilirdi.

Qırmızı ayaqqabı ifadəsi Yusif Cəmalidə qızılı olması səbəbindən Sasani-atəşpərəstlik simvolu kimi bir anlayış oyandırsa da, qızılı ayaqqabı ifadəsi ən çox Səfəvilər dövrünün ədəbiyyatında başlıca təsvir rəmzinə çevrilir. Belə ki, XV-XVI və sonrakı əsrlərin Səfəvi və Osmanlı ədəbiyyatında Əhmədi, Baliğ Mehmed Əmin və Məsihidə qızılı ayaqqabı qızılı, yəni Günəş rəmzi olaraq təsvir edilir. Misal üçün Məsihinin bir şeirində belə deyilir:

Kəfşində nalçənlə görən kəpkəbun sanır,

Düşmüşdür ayağına hilal ü sitarələr.

Bir ehtimala görə qızılbaşlar qızılı ayaqqabı geyinirdilər. Bunu Osmanlı yeniçəri sistemində Sultan Səlim sonrası aparılan qiyafət dəyişikliklərindən bilirik. Beləki həmin dövrdə ağ başlıq geyən yeniçərilərin papuclarının da rəngi dəyişmiş sarı olmuş, bunun müqabilində ordudakı alt səviyyədəki əsgərlərə (nəfər) qızıl papuc geydirilmişdir.

Başqa bir ehtimal isə qızıl başlıq qızılbaş ərlərini, qızıl ayaqqabı isə qızılbaş qadınlarını əks etdirirdi. Çünki XVI-XVII əsrlər Türk qadınlarının atlasdan qızılı işləməli başmaqlar (kəfş) geydikləri qeyd edilir.

Digər bir iddiaya görə, qızılı ayaqqabı heç ayaqla əlaqəsi olmayıb, qılınc qınlarını ifadə edirdi. Belə ki, həmin tarixlərdə mənbələrdə qılınc papuc ifadəsi işlədilir. Buna səbəb qılınc qılıflarının aşağıya gələn ucları yerə sürtülərək cırılırdı. Bunun qarşısını almaq üçün qının ucu metaldan düzəldilirdi. Nədim şeirlərinin birində bu ifadəyə yer verib:

Topuqların görcək məst olur sofasından

Papuc kimi açılıb qladı ağzı haffafın.

Yusif Cəmalinin iddiasının əksinə Türk inanc sistemində ayaqqabı mühüm simvollarından biri idi. Ayaqqabı türk ev, xüsusən də qonaqsevərlik anlayışında mühüm element hesab edilirdi. Ayaqqabısının qoyulduğu yerə görə bir qonaq həmin evdə yerini bilirdi. Ayaqqabısı yuxarı başa qoyulan qonaq sevildiyini anlayırdı. Bir qonaq qaldığı evdə qonaqlığının müddətini uzadıb, ev əhlini narahat etdiyi zaman, ayaqqabısının içinə tuz tökərdilər. Bu hərəkət, qonağın bir ana əvvəl evdən getməsini ifadə edirdi.

Yenə bunun kimi türk həyat tərzində ayaqqabısının dama atılması (əxilikdə bir cəsalandırma anlayışıdır), ayaqqabını çevirmək (qovmaq mənasında) qiyabi yolla xəbərdarlıq əlamətləri və hərəkətləri mövcud idi.

Qızılayaq tayfa adı olaraq da türklər arasında istifadə edilib. 40 qırğız tayfasından biri Qızılayaq (qızıl oyak) adını daşıyırdı.

ZÜLFİQAR QILINC

Səfəvi bayrağında da yer alan Zülfiqar qılınc motivi Hz. Əli ilə əlaqələndirilsə də, ərəblərdə iki dilli qılınc olmadığı kimi, ümumiyyətlə ərəb inanc sistemində və sosial həyatında qılın anlayışı olmayıb. Sami xalqları arasında dəmirçi ailələrin tamamı əcnəbi olub, fərqli bir zümrə təşkil edirdilər.

Həzrət Əlinin ikidilli qılıncı Zülfüqar adlanırdı. Ərəb və Orta Şərq xalqlarının ədəbiyyatında Həzrət Əlidən başqa, ikinci bir komandanın Zülfüqar qılıncı yoxdur. Halbuki, ərəblərin Zülfüqar adını verdikləri ikidilli qılıncı türklər ixtira ediblər. Qılıncın iki dili ilanın dilinə işarədir. Çünki qədim türk inanc sistemində ilan müharibəni təmsil edirdi. Qədim türklərdə bu qılınca “koş” adı verilirdi. Hunlarla birlikdə, Qaraxanlı (840-1212) və Osmanlı (1299-1923) ikonoqrafiyasında həmin qılınclar geniş təsvir olunub.

Zülfiqar qılıncın iki dilli olması türk inanc sistemində müharibə mələyi əjdahanı əks etdiridi. Orta əsr müəlliflərindən Zəkəriyya Qəzvini “Əxbar əl-bilad” adlı əsərində belə deyir: “Türklər döyüşməkdə mahirdirlər. Bu, Merihin sifətidir və Merih onların ulduzudur”.

Ərəblərin Merih, türklərin isə əjdaha şəklində təsəvvür etdikləri Ülkər ulduzu Marsdır. Qədim türklər Marsı savaş mələyi hesab edirdi. Onlarda dəmirin Marsdan dünyaya gəldiyi inancı vardı. Herodotun yunanca “Ares” adını verdiyi tanrı, əslində, Merih (Mars) idi.

Türk inanc sistemində Merih haqqında böyük bir mifik anlayış vardı. Altı ay yer altında, altı ay göydə yaşayan müharibə mələyi əjdaha və ya ilan, Çu türklərinin (b.e.ə. 1050-256) təsiri ilə Çin inanc sisteminə daxil olmuşdur. Dəmiri, qılıncı və atı çinlilərə tanıdan da türklərdir. Sayı bir milyonu keçməyən türklər qarşısında əhalisi 300 milyon olan Çinin daima məğlub olmasını imperator Tsin (Qin Şi Huanq – b.e.ə. 247-210) türklərin hərbi bacarığı ilə izah etmiş və böyük bir islahat həyata keçirərək çinlilərin türklər kimi silahlanmasını və onlar kimi at minməsini əmr etmişdi. Bunun üçün imperatorun əmri ilə çinlilərin geyim tərzi belə dəyişdirilmiş və əsgərlər türklər kimi şalvar geyinmişdilər. Maraqlıdır ki, Çində dövlət yaradan və Çinə adını (Tsin-Çin) verən bu imperatorun özü də türk qanı daşıyırdı. Bu gün Çinin ən böyük tarixi abidəsi hesab edilən imperator Qin Şi Huanq tərəfindən düzəldilən “torpaq əsgərlər” abidəsi savaş mələyinin şərəfinə yaradılmışdır. Qədim çinlilər həm bu imperatora, həm də onun düzəltdirdiyi abidəyə nifrət edirdilər. Amma 1974-cü ildə Şansi əyalətinin Xian bölgəsində bir kəndli tərəfindən tapılan bu abidə Çinin milli dəyərinə çevrildi.

Türklərdə orta əsrlərin ortalarına qədər bir igid və ya ər öldüyündə, qılıncı ilə birlikdə qəbirə qoyulurdu. “At, arvad, silah” atalar sözündə olduğu kimi, qılınc - namus və şərəf nişanəsi sayılırdı. Bir çox müasir tarixçilər 1514-cü ildə Çaldıran müharibəsində Şah İsmayılın məğlubiyyətini onun döyüş öncəsi ova çıxaraq lovğalanması ilə əlaqələndirir. Bektaşi-qızılbaş yoluyla qədim türk inanc sisteminə bağlı olan Şah İsmayılın döyüş öncəsi təşkil etdiyi ov, əslində, bir ayin idi. Döyüş ərəfəsində ova çıxmaq müharibə mələyinin şərəfinə təşkil edilən qədim ayindir.

B.e.ə. 512-ci ildə Pers imperatoru I Daranın (b.e.ə. 522-486) qarşısında döyüş mövqeyi tutan skiflər bir anda cərgələrini pozub dovşan ovuna çıxmışdılar. Bu hadisəni izah edən Herodot qədim türk inanclarına yaxşı bələd olmadığından, bunu skiflərin I Daranı ələ salması kimi qiymətləndirmişdi. Elə I Dara da hadisəni Herodotun analiz etdiyi kimi başa düşmüş və döyüşə girməkdən qorxaraq ordusunu müharibə meydanından geri çəkmişdi. Halbuki, skiflər, Şah İsmayılın davranışında gördüyümüz kimi, qədim bir inancı həyata keçirirdilər.

Müharibə zamanı türk hökmdarlarının bir təpə başına çıxıb, günəş istiqamətində diz çökərək üzlərini torpağa sürtməsi adət idi. Eyni davranışı 1402-ci ildə Ankara savaşı ərəfəsində Əmir Teymur və Yıldırım Bəyazid də sərgiləmişdi. Bu, mühairbə mələyinə edilən təzimdir.

Müharibədə ən böyük silah qılınc idi. Qılınc gücün, qüdrətin, hakimiyyətin və dövlətin varlığına işarədir. Qılıncın sınması Tanrının o insandan, dövlətdən üz döndərməsi mənasına gəlirdi. Hunların böyük xaqanı Attıla (434-453) itmiş ilahi qılıncı tapması ilə Tanrının dünya hakimiyyətini ona bəxş etdiyinə inanmışdı. Tapılan qılınc Herodotun bəhs etdiyi skiflərə məxsus Aresin qılıncı idi.

Türküstan.- 2018.- 11-17 sentyabr.- S.13.