Azərbaycan Türk fəlsəfəsindən yarpaqlar: Mirzə Fətəli Axundzadə

VII hissə

M.F.Axundzadə Həccə getməyin faydasızlığından söz açaraq yazırdı ki, hicrətdən bu günə qədər müsəlman millətləri bundan nəinki mənfəət əldə etmiş, üstəlik Məkkəyə getməklə borca düşmüş və burada bir çox xəstəlik tapmışdır. Eyni zamanda, o, müsəlman millətlərinin bədbəxtliyinə digər səbəblər kimi, peyğəmbərin gələcəyi düşünməməsi nəticəsində qeyri-müsəlmanların Məkkəyə gedə bilməməsini islamda fiqh elminin binasını yalnız özünə istinad verməsini göstərmişdir. Ona görə ən önəmli məsələlərdən biri də odur ki, İslam dini yeniliyin qapısını birdəfəlik bağlamışdır. Axundzadə yazır: “Pəs necə olur ki, hicrətdən min iki yüz il keçdiyi halda onun bəzi hökm qanunları iş və zamanın tələbatı ilə dəyişdirmə və təbəddülata möhtac olmasın? Təəccüblü budur ki, bizim peyğəmbər bösətdən əvvəlki dövrü cahiliyyət dövrü adlandırır. Xəbəri yoxdur ki, öz bösətindən sonra millətinin əl-qolunu bağlayaraq, onu daha şiddətli cahiliyyət dənizinin dibinə atmışdır. Bösətdən əvvəlki cahiliyyətdən xilas olmaq asan idi, bösətdən sonra isə cahiliyyətdən xilas olmaq, gördüyümüz kimi çətindir. Pəs İslam xalqlarının ağıl və fikir sahiblərinə fiqh elmindən hər cür dəyişmə, yeniləşdirmə və artırma yolu bağlı olduqca, bu xalqlar əbədi olaraq geridə qalacaqlar, dünya xalqlarının ən bədbəxti olub, heç vaxt tərəqqi yoluna qədəm qoya bilməyəcəklər”. Axundzadənin “Kəmalüddövlə məktubları”nda Kərbəla hadisələri ilə bağlı geniş yayılmış təziyədarlıq məsələsini də tənqid edərək bunu, şiəliyin əsas problemlərindən biri olduğunu yazmışdır. Ona görə, təziyədarlığa əvvəlcə Deyləmilər rəvac vermiş, Səfəvilər isə öz siyasətləri naminə genişləndimişlər ki, həmin dövrdən etibarən “İran”da bərqərar olmuşdur. Axundzadə yazırdı ki, təziyədarlığın heç bir kəsə xeyri yoxdur, o cümlədən də “İran” xalqına: “Əgər əhli-İran sahibi-qeyrət və təəssüb olsaydılar, gərək idi Sasaniyan dövlətinin zavalına və Mehbadiyanın qəvaninin ifnasına və vətənlərinin xarabalığına və millətlərininin zillətinə və korluğuna təziyədar olaydılar, nəinki kəmali-biqeyrətlikdən və binamusluqdan bir qövmün müsibətinə əzadar olublar ki, bular ilə nə həmvətəndirlər və nə həmzəban və nə həmcinsdirlər və nə həmməşrəb. Bəlkə hər cəhətdən bulara biganə və cəmi sifatda bulara müğayir və qiyamətədək buların tirəbəxtliklərinə baisdirlər”. Beləliklə, Axundzadəyə görə, müsəlman xalqları dünyəvi elmləri və Avropa mədəniyyətini mənimsəyib İslam qayda qanunlarından imtina etmədiyi vaxta qədər “İran”dakı Babilik kimi yeni məzhəblər ortaya çıxacaq. O, yazır: “Təbrizdə çox babi var, amma heç kəs qorxusundan dodaq tərpədə bilmir. Amma yəqinimdir ki, Bab dəxi bu növ pərpuçatı bir özgə libasa geydirib meydana çıxıbdır. Amma Babın iki hökümü ki, öz Quranında, rüfəqanın təqririnə görə, bəyan edibdir, hökmi-filosofanə nəzərə gəldi. Birisi budur ki, qadın tayfası gərək cəmi rüsumi-azadiyyətdə və cəmi hüquqi-bəşəriyyətdə kişi tayfası ilə bərabər ola və gərək qadın tayfasına dəxi kişi tayfası kimi tərbiyə verilə və madam ki, qadın tayfası şövhər ixtiyar etməyibdir, güşadə-ru ola və şəvhər ixtiyar edəndən sonra hizi-namus təqaza edir ki, pərdənişin və məsturə olsun və əcnəbilərin ixtilatından və irtibatından etira etsin”. Axundzadənin fikrincə, Azərbaycan bablarından Qürrətül-Eynin güşadə-ru olmağı da bu hökmün mahiyyətincə imiş. Babilikdə ikinci məsələ odur ki, aləmi təbitədə heç bir vücuda və şeyə nəcis itlaq olunmağını Bab doğru görmür, sadəcə bir para vücudu və əşyanı kərih bilir: “Vaqeən bu iki hökm bimisl ehkamdan hesab oluna bilir; xüsusən ikincisi ki, əgər İranda mütədavil olsaydı, dəxi dünyada cühud millətindən başqa heç yerdə vasvası vücudu tapılmazdı”. Bütün bunlardan sonra Axundzadə “İran” xalqını inandırmağa çalışır ki, onun məqsədi bu xalqı tamamilə ateist, dinsiz və imansız etmək deyil, əksinə onları xoşbəxt etməkdir. Axundzadə “İran” xalqının xoşbəxtliyini isə üç amildə görür: 1) farsların şan-şövkətini, tarixini, fars şahlarının adilliyini yenidən farslara xatırlatmaqda, ən əsası ərəblərdən, müəyyən qədər də türklərdən üstün xalq olmalarını onlara başa salmaqda, 2) “İran” millətini bu günə salan islam, eləcə də bu dinin qurucusu olan Məhəmməd peyğəmbəri “ifşa” etməkdə, 3) Qərb-Avropa mədəniyyətinə tamamilə təslim olmaqda. Bir sözlə, Axundzadə inanır ki, farslar islamaqədərki tarixlərini və öz milli kimliklərini öyrənsələr, islamın əsil mahiyyətini, onun peyğəmbərinin həyat tərzini başa düşsələr, ərəb əlifbasının çətinliyini anlasalar və Avropa mədəniyyətinə təslim olsalar nicat yolu tapacaqlar. Avropa filosoflarının əqidəsində olan Axundzadə özü «fars və Avropa təəssübkeşinə» çevrilməsini «Kəmalüddövlə»nin sonuna yaxın, Cəmalüddövləyə yazdığı məktubunda belə etiraf edir: «…ancaq bu gün anladıq ki, biz parsilərin evladlarıyıq, bizə yolkəsən ərəblərin təəssübü deyil, parsilərin təəssübü vacibdir; yəni din təəssübü fərz deyil, vətənin həmcinslərin, həmvətənlərin və dildaşların təəssübü fərzdir. Necə ki, avropalıların adətidir, dini puç sayırlar, vətən və el təəssübünü qeyrətlilik əlaməti və şərəf qazanmaq səbəbi bilirlər». Farsların təəssübünü çəkməyə başlayan Axundzadə bunun da, səbəblərini açıqlayır. O yazır: «Sən təəccüb etmə ki, mən parsilərə bu qədər gözəl sifətləri istinad edirəm. İnkar edilə bilməz ki, parsilər və zərdüştilər və İranın bütün farsdilli müsəlmanları (yəqin ki, bu zaman Axundzadə Azərbaycan türklərini və Qacarlar dövlətində yaşayan başqa xalqları nəzərdə tutur-F.Ə.) fitrətən hüsn-əxlaqda və hərəkətlərində bütün millətlərin qabaqcıllarıdır». Axundzadənin bu fikirləri açıq şəkildə ortaya qoyur ki, o fars, erməni, rus millətçi-ziyalılarının (erməni Mirzə Melkum xan, rus Nikolayi və b.) təsiri altında Azərbaycan xalqının mənşəyini farsdilli müsəlman kimi izah etmişdir. Bəlkə də, Axundzadənin «Kəmalüddövlə məktubları» əsərində ortaya çıxan «fars təəssübkeşliy»ni hansısa mənalara yozmaq mümkün idi, ancaq onun öz əlilə yazdığı məktublar və tərcümeyi-halı, ondakı “farsçılıq-irançılıq” ruhunun təsadüfi olmadığını ortaya qoyur. Axundzadə 1870-ci illərdə yazdığı bir neçə məktubunda və ən əsası tərcümeyi-halında bir müddət Güney Azərbaycanda yaşadığını, ancaq ulu babalarının fars olub Rəştdən buraya gəldiyini qeyd etmişdir. Mütəfəkkir 1871-ci ildə, zərdüştilərin Tehranda yaşayan rəhbəri Manukci Sahibə ünvanladığı məktublarının birində yazır ki, o (Manukci) yanlış olaraq hesab edir ki, biz başqa-başqa xalqların və məzhəblərin nümayəndələriyik (Manukcinin Axundzadəyə yazdığı məktublarının birində, Axundzadəni fars olmayan başqa bir xalqın – çox güman ki, türk xalqının, nümayəndəsi kimi qələmə verməsinə işarədir. Axundzadə Manukcini və onun timsalında zərdüştiləri, eyni zamanda Qacarlarda yaşayan müsəlmanları inandırmağa çalışır ki, bu ölkədə yaşayanların hamısı farsdillidirlər və bura onların qədim vətənidir. Axundzadə yazır: “Əsrlərdən bəridir ki, vətənimizin düşmənləri vasitəsilə biz sizdən o dərəcədə uzaqlaşmışıq ki, indi siz bizi başqa bir xalq və başqa bir məzhəbdə olan adamlar hesab edirsiniz. Mən bu ziddiyyətin aradan qalxmasını arzu edirəm. Qoy bütün iranlılar bir həqiqəti başa düşərək desinlər ki, biz parsların övladlarıyıq, İran bizim vətənimizdir. Hümmət sahibi olmaq, ülviyyət axtarmaq, qeyrət və namus sahibi olmaq bizdən öz həmcinslərimiz, həmdillərimiz və həmvətənlərimizin təəssübünü çəkməyi tələb edir. Biz yadların, yolkəsənlərin, qaniçənlərin təəssübünü çəkməməliyik”. Bununla da Axundzadə öz milli kimliyini farslarla bağlamağa çalışmış, yaxud elə bu cür də etmişdir. Axundzadə yazır: “Mən özüm zahirən türk olsam da, əslim parslar nəslindəndir. Ulu babam Hacı Əhməd Rəştdən gəlib, Azərbaycanda vətən tapmışdır”. Axundzadə 1870-ci ilin sonlarında, özünün yazdığı tərcümeyi-halında da, milli kimliyini yenə də fars kimi göstərir: “Mənim atam Mirzə Məhəmmədtəqi Hacı Əhməd oğlunun ulu babaları fars qəbilələrindən olmuşdur”. Gördüyümüz kimi, Axundzadə İslam dini və Türk kimliyindən tamamilə uzaqlaşaraq “irançılıq” və “avropaçılıq”ın təsiri altında olmuşdur. Bu səbəbdəndir ki, iran-fars şahlarından, fars şairlərindən ağızdolusu danışmış, hətta Nizami Gəncəvini də fars şairi kimi qəbul etmiş, türklərin isə tarixdə cəmi iki şairinin olduğunu söyləmiş, Füzulini isə şair deyil, sadəcə «nazimi-ustad» saymışdır. Bu məsələ ilə bağlı, bəzi tədiqatçılar (Y.Qarayev və b.) hesab etsələr də ki, Axundzadə bu məsələlərdə təsadüfən «səhv etmişdir», bununla razılaşa bilmərik. Axundzadə məhz «iran ruhu»nun təsiri altında bu fikirləri söyləmişdir. Bir çox dünya mütəfəkkirləri ilə tanış olan Axundzadənin türk mütəfəkkirlərindən Nəsimini, Nəvaini, Xətayini, Saibi və başqalarını tanımaması, Füzulini isə şair hesab etməməsi təsadüfi yanlışlıq, «səhv» ola bilməzdi. Eyni zamanda, Axundzadənin bu cür mövqe tutmasında ən yaxın dostu, «ruhül-qüds» saydığı erməni zadəganlarından Mirzə Melkum xan, Qacarların Tiflisdəki baş konsulu Mirzə Hüseyn xan, rus məmur və ziyalıları (Nikolayi və b.) və masonlar mühüm rol oynamışdılar. Əgər Axundzadə milli-dini kimlik məsələsində türklüyün və islamlığın üzərində daynasaydı, onda onun mübarizəsinin hədəfində Türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin birliyi olacaqdı. Bu isə, nə havadarlarına arxayın olaraq Qacarları devirmək istəyən farslara, nə Türkiyənin Şərqində və Qafqazda dövlət yaratmaq istəyən ermənilərə, nə də onların arxalarında dayanan və bu bölgədə əbədi nüfuz sahibi omaq istəyən ruslara və masonlara sərf edirdi. Bu mənada onların milli kimlik və başqa ideoloji məsələlərdə Axundzadəyə mümkün təsirləri şübhəsizdir və bu mülahizə daha çox inandırıcıdır. Əks təqdirdə türk məmləkəti Azərbaycanda dünyaya gələn, əvvəlcə nəslini türkmən kimi göstərən, türk insanını maarifləndirməyə çalışan Axundzadənin milli kökünü sonralar farslarla bağlayıb türklərə yuxarıdan aşağı baxması, üstəlik islam dinini tamamilə rədd etməsinə başqa nə səbəb ola bilər? Bütün bu fikirlərimizi ümumiləşdirərək, onu qeyd etməliyik ki, Axundzadənin dünyagörüşündə ortaya çıxmış «farsçılıq-irançılıq» və «avropaçılıq» təsadüfi olmamış və onu buna sürükləyən siyasi-ideoloji motivlər olmuşdur. Çox böyük ehtimal ki, Axundzadə avropa-rus ideoloqlarının təsiri altında ona aşılanan irançılığı və qərbçiliyi təbliğ etmişdir. Belə ki, hələ XIX əsrdən başlayaraq (yalnız bu əsrdənmi?) Azərbaycan türkünün şüuruna zorla yeridilən «sən türk deyil, farssan», «sən türk deyil, iranlısan (persiyan)», «sən türk deyil, tatarsan» ideolojisi Axundzadədən yan ötməmişdir. Bunun da nəticəsində Axundzadənin yaradıcı¬lığı¬nın əsas hissəsində farsların tarixini, mədəniyyətini, dövlətçi¬liyini, fəlsəfəsini tərənnüm etmək, hətta farsların dini saydığı zərdüşt¬lüyün əsaslarını öyrənmək başlıca yer tutmuşdur. Doğrudur, bütün bunlar Axundzadənin nə fars olması, nə də fars-iran millətinin nümayəndəsi kimi tamamilə farslara və avropalılara xidmət etməsi anlamına gəlməsə də, ancaq ortada olanları da inkar edə bilmərik. Demək istədiyimiz odur ki, Axundzadənin fəlsəfi dünyagörüşü, hətta onun materialist baxışları belə Qərb fəlsəfəsi və İran-Zərdüştlük adət-ənənələri üzərinə köklənmişdir. Yəni Axundzadənin fəlsəfəsinin əsasında bir tərəfdən İslam dininin, Ərəb və Türk mədəniyyətinin bu və ya digər anlamda inkarı, digər tərəfdən isə Qərb materialist fəlsəfəsinin müdafiəsi və İran-Zərdüştlük ənənələrinin dirçəldilməsi dayanmışdır. Bu o deməkdir ki. Axundzadə də bir fəlsəfə varsa (şübhəsiz də, az-çox var), bu fəlsəfə sırf ontoloji və qnoseoloji problemlərlə bağlı olub, onlara aid əsərlər yazmaqla deyil, daha çox Qərb fəlsəfəsini və irançılıq-zərdüştlük ideyalarını tərənnüm etmək, bunu müqabilində isə İslam fəlsəfəsini və bu fəlsəfəyə inanan xalqların, ən çox da öz təbrincə desək, farsdilli müsəlman xalqların dini-fəlsəfi inamlarını sarsıtmağa, aradan qaldırmağa yönəlmişdir. Hər halda, bu bizim Axundzadənin dünyagörüşü ilə bağlı gəldiyimiz bir nəticədir. Ancaq bütüövlükdə bu nəticə Axundzadənin Azərbaycan Türk mədəniyyətində və fəlsəfəsində oynadığı hər hansı müsbət rolun da inkarı anlamına gələ bilməz. Bütün hallarda Axundzadə, son dövr Azərbaycan xalqının fəlsəfəsinə xeyli dərəcədə öz dərin təsiri ilə yadda qalmışdır. Bizcə, bunu da gözardı etmdən, ancaq istənilən halda Axundzadənin Azərbaycan Türk fəlsəfə tarixində obyektiv qiymətini də verməyi bacarmalıyıq.

Faiq ƏLƏKBƏRLİ

AMEA Fəlsəfə İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Türküstan.- 2019.- 16-22 iyul.- S.6.