Nəriman Qasımoğlu: “İnsanlarıımızın şüurunu

ona yönəltmək lazımdır ki, Quranı oxusunlar.”

Həmsöhbətimiz şərqşünas-alim Nəriman Qasımoğludur.

– Nəriman müəllim, bir çoxları kimi mənim də Azərbaycan dilində “Qurani Kərim”lə tanışlığım Sizin tərcümənizlə başlayıb. 1990-cı illərdə “Xəzər” jurnalındakı Sizin tərcümə hissə-hissə çap olunurdu. Sonradan kitab şəklində nəşr olundu. Sizin yenidən Quranı tərcümə etməyiniz hansı zərurətdən yarandı. Birinci tərcümədə Sizi qane etməyən nə idi?

– Həmin tərcümə 1989-cu ildən başlayaraq hissə-hissə “Xəzər” jurnalında çıxmağa başladı. O zaman Azərbaycanca yeni dövrdə bu, ilk Quran tərcüməsi idi. Təsəvvür edin, məhz bu tərcümə nümunəsinə görə “Xəzər” jurnalı o zaman 60-80 min tirajla çap edilirdi, tirajın 100 min nüsxəyə çatdığı da olurdu. Tərcüməni ərəblərdə məşhur olan Cəlaleynin təfsiri üzərində qurmuşdum. Belə baxanda əsərin teoloji yükü mənim məhsulum deyil. Əsərin üzərində sadəcə ərəbşünas, Azərbaycan dilinə bələd bir şəxs, bədii yazılar müəllifi kimi çalışmışdım. Ona səy göstərmişdim ki, orijinal mətndəki linqvistik özəlliklər, gözəl səslənmələr dilimizdə bədii üslubda imkan daxilində səslənə bilsin. Əslində həmin tərcümənin populyarlığının səbəbi bədii tərcümə üslubunu seçməyimdə idi. O əsər məni ilahiyyat araşdırmalarına sövq etdi, bu araşdırmalardan ayrıla bilmədim. Prosesin özündə Quran mətninin hansı tükənməz teoloji potensiala malik olduğunu hiss etmişdim. Əlbəttə, yanlış anlaşılmasın deyə bildirim, bu, imana gəlmək məsələsi deyildi, Qurana kosmik-ilahi informasiya qaynağı kimi onsuz da inanırdım. Bu imanı sadəcə kamilləşdirən isə Quranın öz potensialı oldu. Söhbət ənənəvi müsəlman dindarlığında qətiyyən əksini tapmayan Quranın inkişafa, tərəqqiyə, yüksəlişə təşviq edən universal teoloji imkanlarından gedir. Müsəlmanların dini şüuru ilə Quran ismarışları arasında bu uçurum elə o zamandan məni elmi-teoloji araşdırmalara çəkdi. İlahiyyat araşdırmalarımda, necə deyərlər, dərinləşdirdikcə, yeni teoloji tapıntıları aşkarladıqca əvvəlki tərcüməmə şəxsən özümün tənqidi qənaətim yarandı, hərçənd həmin tərcümə xeyli populyar olaraq qalırdı. Yeni tərcümə variantını ərsəyə gətirmək bu qənaətdən doğdu, əslində. Yeni tərcümədə də bədii tərcümə üslubundan yararlandım. Çünki bədii tərcümə dilimizi daha yaxşı təqdim edir. Mətnin əsas özəlliyi isə bədii tərcümə ilə maksimum dərəcədə hərfi tərcüməni sintezinə nail olmaq çəhdimdir. Əlbəttə, sözbəsöz tərcümə ilə bədii tərcümənin sintezi çox çətin alınan işdir. Bir daha vurğulayım ki, araşdırmalarımın nəticəsində əldə etdiyim teoloji yeniliklər də yeni tərcümədə ifadəsini tapmalı idi. Xeyli iddialı səslənsə də, çəkinmədən deyim, ümumən islam ilahiyyatçılığında, heç bir Quran tərcüməsində ifadə edilməyən teoloji məqamlar ilk dəfə bu tərcümədə yer alıb.

– Son zamanlar yazılarınızda Quranı OXU kimi təqdim edirsiniz. Biz isə daha çox Qurani-Kərim, Qurani-Şərif kimi anlayışlara vərdiş etmişik. Bunların fərqi nədir, hansı ifadə daha məqsədəuyğundur?

– Azərbaycan əhalisi arasında sorğu aparsaq görərik ki, əksəriyyətimiz özünü müsəlman hesab edir. Amma əksəriyyət Quranın nə demək olduğundan sadəcə xəbərsizdir. Rəyi soruşulanların çoxu deyəcək ki, Quran bizim müqəddəs kitabımızdır, səmavi kitabdır və s. Yaxud, Quranı öpərək gözümüzün üstünə qoyuruq, səfərlərə çıxanda altından keçirik… Nəyə görə yazılarımda Quran deyil, böyük hərflərlə OXU yazıram? Məqsəd “Quran” sözünün informativ yükünün çatdırılması zərurətilə bağlıdır. Yəni müsəlmanlar Quranı təkcə öpüb gözlərinin üstünə qoymasınlar, oxusunlar. Hətta yeni tərcümədə Tövrat və İncili də tərcümədə verirəm. Yəhudilərin Tövrat kitabının “Törə” kimi vermişəm, çünki “Tövrat”ın bir mənası da “qanun”dur. İncili isə mənasına uyğun olaraq “Müjdə” kimi… İncil İsa Məsihin gəlişini müjdələyən vəhylər toplusu kimi təqdim olunur. İnsanlarıımızın şüurunu ona yönəltmək lazımdır ki, Quranı oxusunlar. İcazənizlə, bundan sonra müsahibəmizdə bundan sonra da elə Oxu deyə istinad edim müqəddəs kitabımıza. OXU-nu oxumayanda insanlar cəhalətə, mövhumata sürüklənəcək, başqasından eşitdiklərini təkrar edəcək, ata-babadan qalma, OXU ilə daban-dabana zidd məqamları müqəddəs dəyərlər kimi yayacaqlar. Necə ki, bu elə indi də davam edir. OXU-nun bizə verdiyi informasiya zamanı qabaqlayırsa, müsəlmanların şüuru isə, əksinə, OXU-dan geridə qalır. Görün indi müsəlman şüuru zamandan nə qədər geridədir, OXU ilə hazırkı ənənəvi müsəlman şüuru arasında zaman uçurumunu təsəvvür edin. OXU zamanı önləyir, gələcəkdən məlumatlar verir, zamansızlığa iddiaçıdır, müsəlmanlar isə zamanın özü ilə sadəcə ayaqlaşa bilmirlər. Axı OXU ismarışlarını almış müsəlmanların Harvard, Oksford və ya MIT (Massaçusets Texnologiya İnstitutu – red.) tipli universitetləri niyə olmasın? Təbii ki, cavabı içində olan ritorik sualdır.

– Müəyyən dərəcədə Şərqin Harvardı olmaq iddiasında olan əl-Əzhər universiteti var.

– Əl-Əzhər dini mövhumatçılığın tədrisi üzrə öndə gedən univerisitetdir, əsrlərlə formalaşan dini təsəvvürlərin və hədislərin təbliği və öyrədilməsi ilə məşğul olur.

– Ora daxil olmaq üçün gərək ki, hafiz olmaq lazımdır.

– Bəli. Amma OXU-nun ismarışı bundan ibarət deyil, axı. OXU-ya görə, dini və dünyəvi elmlər deyə bölgü yoxdur. Fizika da, kimya da, kosmologiya da (ayrı-ayrı göy cisimləri və onların sistemlərini deyil, bütövlükdə Kainatın quruluşu və inkişafını öyrənən elm sahəsi – red.), kompyuter texnologiyası və s. və i. də ilahidən gəlmə elmlərdir, əl-Əzhərdə məgər bunları öyrədirlər? 2013-2014-cü illərdə Harvard universitetində çalışmışam. Həmin dövrdə Harvard İlahiyyat məktəbi ilə əməkdaşlıq edirdim. Harvardın nəzdində fəaliyyət göstərən Dünya Dinlərinin Araşdırma Mərkəzində çox maraqlı söhbətlərimiz olurdu. Harvardın məşhur hüquq departamentinin kitabxanasının girişində OXU-dan sitat olaraq böyük bir lövhə də asılıb. Dinindən asılı olmayaraq hamıya bu OXU ayəsi təlqin olunur: “Ey inananlar, özünüz, yaxud ata-ana, yaxınlar əleyhinə olsa belə, Tanrı ucun tanıqlar olaraq ədaləti daşımağa hazır durun. O kimsə ya varlı olsun, ya yoxsul – Tanrı hər ikisinə hamıdan yaxın. Elə isə həvəsə uymayın ki, ədalətli olasınız. Fırlatsanız, ya arxa cevirsəniz…, Tanrı, şubhəsiz, agah nə eyləyirsinizsə”(OXU, Qadınlar surəsi, 135). Hər il Harvardda təhsil ilinin açılışında rektor Bibliyadan sitatlarlar gətirir. Ümumiyyətlə, Amerikalılar Avropalılara baxanda ilahi hikmətlərə daha çox bağlıdırlar. Türkiyənin Bilkent və Koç universitetləri müəyyən dərəcədə o standartlara cavab verməyə cəhd edir. Amma bu da var ki, tarixdə ilk universitetlər Avropada yox, müsəlman şərqində olub. İslamın qızıl dövrü (VIII-XIII əsr – red.) XIII-XIV əsrlərdə artıq bitir. Bu dövrə qədər dünyanın intellektual mərkəzi müsəlman sivilizasiyasıdır. Fəlsəfə, nücum elmi, kimya, cəbr, təbiət elmləri əski yunan mətnləri üzərində bu sivilizasiya içində inkişaf edirdi. Abbasilər dövründə Hikmət akademiyası fəaliyyət göstərirdi, geniş yayılan bir tərcümə hərəkatı da həmin sivilizasiyanın bir hissəsi idi. Müsəlman aləmində bütün bunlara təkan verən Quran ismarışları idi. Və təsəvvür edin, həmin o müsəlman sivilizasiyası ortamında azad fikirlilik şəraitində ateistlər də sərbəst çalışa biliblər. Tənəzzül isə o zaman başladı ki, bütün bunların yerini dini düşüncədə təsəvvüf, sufilik əvəzləməyə başladı. İbn Sina fəlsəfəsi və elminin, Biruninin və bir çox başqa nəhənglərin çoxşaxəli elmi istiqamətlər üzrə fəaliyyətləri öz yerini mistisizmə verdi. Bu kontekstdə ayrıca olaraq Qəzalinin islam fəlsəfəsinə vurduğu ziyandan da danışmaq olar. İbn Sinanın təbabətə dair əsərləri Qərb dünyasında alimlərin stolüstü kitabı olub. İslam sivilizasiyasının Avropa renessansına verdiyi töhfəni Qərbin elmi dairələrində heç bir qısqanclığa yol vermədən qeyd edirlər.

– Kraçkovskidən (İqnati Kraşkovski (1883-1951), rus ərəbşünası, sovet ərəbşünaslıq məktəbinin yaradıcılarından biri, akademik – red.) tutmuş Poroxovaya (Valeriya (İman) Poroxova (1940-2019), ingilis dili üzrə sinxron tərcüməçi – red.) qədər Quranın müxtəlif tərcüməçiləri var. Bəzi tərcümələr Siz dediyiniz kimi daha poetikdir, bəzilərinin dili isə daha ağırdır. Quran tərcümələrindən hansını orijinala daha yaxın hesab edirsiniz?

– Tanış olduğum OXU tərcümələrindən mətnə daha yaxın rus şərqşünası Kraçkovskinin tərcüməsidir. Kraçkovski tərcüməsini çapa hazırlamayıbmış, tərcümə tələbələrinin istifadəsində imiş.

– Xidməti istifadə üçün.

– Bəli. Rəhmətə gedəndən sonra tələbələri əsərin qaralama variantını çap ediblər. Hərçənd hesab edirəm ki, əgər özü çapa hazırlasaydı, ortalığa daha mükəmməl bir variantı qoya bilərdi. Çoxları onun tərcüməsini xoşlamır, oxucu üçün çətin anlaşılan məqamlar yetərincədir. Kraçkovski sanki OXU-nun ərəbcə orijinalının rusca fotosurətini çıxarıb, tərcümənin rusca necə səslənməsinin qayğısına da qalmayıb. Yəni orijinal mətnə daha yaxın tərcümə kimi onun əsərini daha qiymətli qaynaq hesab edirəm. Türkiyədə də yaxşı tərcümələr var. Yaşar Nuri Öztürkün (Türk-islam alimi (1951-2016)-red.) tərcüməsini də o cümlədən.

– İnqilabdan əvvəl də Azərbaycanda Quranın tərcümələri olub…

– Bəli. Hətta H.Z.Tağıyevin dəstəyi ilə çıxan məşhur bir tərcüməni vaxtilə “Molla Nəsrəddin” jurnalında Cəlil Məmmədquluzadə tənqid edib. O tərcümələrin əksəriyyəti dil baxımından müasir oxucu üçün yararsızdır. Əvvəla, ərəb-fars tərkibli sözlər anlaşılmır, ikincisi də təfsir baxımından hədislər üzərində qurulub. OXU tərcüməsində iki mövqe var: hədislərə istinadən OXU ayələrini tərcümə etmək və OXU məntiqindən çıxış edərək tərcümə etmək. Üstünlük verdiyim ikincidir. Hədislərə üstünlük verəndə tarixi məqamlar və mövhumati düşüncələr ilahi ismarışların çatdırılmasına mane olur. İzah edilməli məsələlərin şərhi mötərizədə verilir. Bu mötərizələr də tam biabırçılıq…

– Ərəb dili son dərəcədə zəngin dildir. Ərəb dilində nazil olmuş səmavi kitabı Azərbaycan dilinə tərcümə etməyin özünün apriori bir çətinliyi var. Bu problemi Siz necə çözməyə cəhd göstərdiniz?

– İndi mən sizə başqa bir həqiqəti deyim. Elə ola bilər ki, Azərbaycan dilində Quranın tərcüməsini oxuduğunuz zaman gəldiyiniz qənaət OXU-nu ana dilində oxuyan ərəbin gəldiyi nəticələrdən daha hikmətli məqamları özündə ehtiva edə bilər. Yəni bu, təfəkkür məsələsidir. Hətta ən zəif tərcümədən belə etiqadlı adam tərcüməçinin belə duymadığı maraqlı nəticələr çıxara bilər. Ona görə ilahi kitabın məzmununu çatdırmağın tərcümədən başqa heç bir yolu yoxdur. Əlbəttə, ərəb dilində zəngin söz qatları var. Və bu söz qatlarının mənaları da izahlı lüğətlərdə yer alır ki, tərcüməçi bunlardan sərbəst istifadə edə bilər. 90-cı illərin əvvəllərində İslam və insan haqları ətrafında mühazirələrim olub. O zaman İslamda qadına qarşı zorakılıq təlqin edən ənənəvi tərcümələrdəki bəzi izahlarla bağlı verilən suallara cavab verməkdə çətinlik çəkirdim.

(ardı gələn sayımızda)

Təmkin Məmmədli, 1905.az

Söhbət 20 iyun 2019-cu il tarixdə baş tutub.

Türküstan.- 2019.- 15-18 noyabr.- S.9.