Hilallı
yaylıq
(Esse)
Bu əhvalat
99 il bundan əvvəl Gəncəbasarda baş verib. Mənə
də goru şen olmuş babam danışıb. Bir dəfə
Sayalı dərəsində qoyun otararkən açmışdı
söhbəti. Elə-belə yox, söhbəti mən
qurdalamışdım. İllərin qaysaqlı yarası idi
babam üçün. Atasını itirdiyi günə
qayıtmışdı. Bir az aralısında hökumət
adamlarının oturduğu, ayaq hissəsində
çobanların qoyun-quzu güddüyü bu dərəyə
niyə Sayalı deyildiyini sual eləmişdim. Babam da illərdir
içində göynəyən söz dənciyini
boşaltmışdı. Daha doğrusu, babam yox, babamın
atası.
Dan
yeri təndir dibi kimi ağarmağa başlayanda onlar daşqa
ilə kənddən çıxmışdılar.
Vaxtında mənzil başına çatmaq üçün
daşqanın yançaqlarına da iki daylaq
qoşmuşdular. Alabaşlıdan Gəncənin dəmiryol
vazğalına təxminən 3 saatlıq yol idi. Üç
at gücü ilə hərəkət edən daşqa günəş
göyün toqqa yerinə qalxmamış Kəvər
arvadın çörək köşkünə
çatmalı idi. Babamgilə demişdilər ki, qərargah orada qurulub.
Daşqa
üç saata hazırlandı. Xəbəri Alpı babama
Çuğul oğlu İman çatdırmışdı.
Demişdi ki, Gəncədə vəziyyət
ağırdı. Qırmızıpapaqlılar - kənddə
bolşeviklərə bu cür ayama qoşmuşdular -
üsyanı yatırmaq üçün son hücuma
hazırlaşırlar. Üsyançılara çörək,
su, pambıq, bez, quru ət, ən əsası silah və
patron lazımdır. Babam o vaxt 19 yaşındaymış.
Atası və əmisi oğlu Alpı ilə kəndin
canına düşürlər. Hər kəsin
qapısını döyürlər. Ehtiyacları
sadalayırlar. Kimin nəyə ehtiyacı varsa, onu
açıb Alpı qağaya uzadır.
Sayalı
bəy qızıymış. Babamla təzəcə
nişanlanıbmışlar. Babam çox çək-çevirdən
sonra qayınatası Söyün bəyin də
qapısını döyür. Bəy evdə olmur.
Qapını adaxlısı açır. Babam niyə gəldiyini
qıza danışır. Sayalı atasından icazəsiz nəsə
verməyə cürət etmir. Babamın taxdığı
üzüyü barmağından çıxarır. Bir də
atlas parçadan tikdiyi əl boyda bayrağı bizim kişiyə
uzadır. Babam Sayalının əlini geri çevirmək istəsə
də qız razılaşmır. Onda heç kimin
qapısını döymə - deyir. Sarılıb
ağlaşırlar. Babam üzüyü
küyümçü Babaşa xırdaladır. 5 rubl pula dəyişir.
Ona da parça-palaz, əsgi, pambıq alır. Yola düzəlirlər.
Babamgil
gedəndə artıq üsyan başa
çatıbmış. Üsyançılardan sağ
qalanlar gecə ikən Şıx düzünə, Kəpəz
dağına və Hacıkənd tərəfə geri çəkilir.
Babamgil yaralıları yaxınlıqdakı evlərə
daşıyır. Ölənləri isə dəmir yolunun
yaxınlığındakı dərəyə
basdırırlar. Sən demə, Çuğul oğlu
İman üsyançıların xəbərini Alpıgilə
gec çatdırıbmış. Babamın dediyinə görə,
Qatır Məmmədin dəstəsinin uşaqları
İmanı ələ alıblarmış. Yaralılardan biri
babama deyir ki, onlara xəbər 4 gün əvvəl göndərilib.
İman ən gec halda xəbər göndərilən
günün axşamı babamgilə xəbəri
ulaşdırmalı imiş. Amma gec deyir. Nəticədə
cümhuriyyətin sonuncu qalası da təslim olur. Gəncəyə
bolşevik ayağı dəyir. Hökumətin sonuncu qalası
da devrilir.
Çuğul
oğlunun yaramazlığı bununla da bitmir. Babamgilin
üç-dörd gün gecikdiyini görən İman
Sayalıya babamın adından məktub yazır.
Ölümcül yaralandığını qeyd edir. Onu
gözləməməyi, ərə getməyini yazır.
Sayalı bu xəbərdən sarsılır. Evlərinin
ayağındakı hündür təpəyə
çıxır. Təpənin düz qac hissəsindəki
ağacın budağından bir çatı asır.
Başını çatıya salıb özünü mil təpədən
aşağı atır. Kəndir Sayalının
ağırlığını saxlamayıb
qırılır. Sayalı yarımcan halda dərəyə
yuvarlanır. Dörd-beş saat köməksiz qalır. Sonra
cansız bədəni dərənin dibindən tapılır.
Xəbər bütün kəndə yayılır. Babam
atası ilə əmisi oğlunu Gəncədə qoyub
payi-piyada Alabaşlıya yol alır. Sarsılır. Hadisənin
təfərrüatını öyrənir. Kağızın
izinə düşür. Kimin yazdığını tapa
bilmir. Camaatı yığıb anasının şalına
and içir.
...İmanın
ögey bacısı bir gün babama xəbər göndərir
ki, məktubu qardaşı ona yazdırıb. Babam deyirdi ki,
Çuğulun gədəsi anabir bacısına məktubu zor
gücünə... (həmişə bu yerinə çatanda
kövrələrdi, cümləni nöqtələməzdi).
İmanın bacısı Ayna da babamı sevirmiş. Babam
deyirdi ki, Sayalının ölümündən sonra
qızın qardaşının suçunu açması elə-belə
iş deyildi.
Babam
İmanı Sayalı dərəsinin üstündəki mil təpəyə
çıxarır. Belindəki toqqasını açır.
Çuğulun gədəsinin xırıldayıb ölməyi
10 dəqiqə çəkmir. Sonra da təpədən
üzü dərəyə yuvarlayır. Sonra Sayalının
qəbrinin üstünə gedib üçrəngli
bayrağın əks olunduğu hilallı yaylığı qəbrinin
üstünə sərir. Üzərini torpaqla örtür.
Hər
dəfə maydan sonrakı ayın ilk həftəsi gələndə
babamın hilallı yaylıq əhvalatı yadıma
düşür. Sayalı dərəsində indi icra nümayəndəliyi
yerləşir. İcra nümayəndəliyinin binası da
köhnə evdir. Söyün kişinin mülküdür.
Sayalının otağı isə köhnə sənəd-sünədlərin
yığıldığı tozlu daxmadır.
Tural Turan
Türküstan.-
2019.- 29 oktyabr – 4 noyabr. S. 22.