Əmin bəy! Bakı alındı!
Bakını bizə bəxş edənlərin
ruhları qarşısında baş əyirik
15 sentyabr Azərbaycan mübarizə tarixinin
şanlı səhifəsidir. Bakının
azadlığa qovuşduğu gün kimi tariximizə işıq
saçır. Çar imperiyasının caynağından
qurtulan və istiqlalına qovuşan Azərbaycanımız
öz paytaxtını qəsbçilərdən qurtarmaq
üçün düşmənlə ölüm-dirim
mübarizəsinə çıxmışdı. Cümhuriyyət
elan olunduqdan bir saat keçmədən belə, Bakı
üçün addımlar atırdı. Həm siyasi, həm
hərbi yollar, ancaq bir məkana aparırdı - Bakıya!
Qafqazdakı mövcud vəziyyət, eyni zamanda
1878-ci ildə bağlanan “Berlin” müqaviləsi zamanı
Osmanlının itirdiyi Qars, Ərdahan və Batumun Rusiya
işğalında qalması Osmanlı dövlətinin Hərbiyyə
naziri Ənvər Paşanı narahat edirdi. O, “Brest - Litovsk”
müqaviləsi bağlandıqdan sonra bolşeviklərlə əlaqə
saxlayaraq, Qafqazdakı vəziyyətə Osmanlının da nəzarət
etmək istədiyini bildirmişdi. Hətta, Paşanın daha
bir fikri Osmanlı dövlətindən asılı Qafqaz
İslam Cümhuriyyəti yaratmaq idi. Bu cümhuriyyət həm
də Turan ideyasını gerçəkləşdirmək
üçün Mərkəzi Asiyaya açılan qapı
idi.
Bu məqsədlə böyük ordunun
qurulması da vacib idi. Ənvər Paşa həmin dövrdə
Afrikada Osmanlı ordusunun korpus komandiri olan qardaşı, polkovnik-leytenant
Nuru Paşa Killigilə general rütbəsi verərək,
Qafqaza yola düşməsini istədi. Nuru Paşa Gəncədə
Azərbaycanı bolşevik-daşnak qruplaşmalarından
azad etmək üçün azərbaycanlılardan və
Osmanlı ordusundan ibarət Qafqaz İslam Ordusunu quracaqdı.
Nuru Paşa əvvəl Mosula,
oradan da qatar vasitəsilə, müxtəlif stansiyalar dəyişərək
Gəncəyə gəlib çıxmışdı. Gec
olmdan Ənvər Paşanın xeyir-duası ilə
qurulması vacib olan Qafqaz İslam Ordusunu təkmilləşdirməyə
başladı. O, Azərbaycan könüllülərindən
də ibarət 30 minlik ordu quracağını
düşünürdü. Lakin həmin vaxt Gəncədə
Əliağa Bəy Şıxlinskinin dəstəyi,
Süleyman Bəy Əfəndiyevin təşəbbüsü
ilə yaradılan 600 nəfərlik Milli Ordu bölüyü
vardı.
Əhali Nuru Paşanı
böyük coşğu ilə qarşılamışdı.
Bu sevgini və səmimiyyəti xoş qarşılayan
Müsavat Partiyasının lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
öz məqaləsində Nuru Paşanı gəncəlilər
üçün “göydən enən mələk”
adlandırmışdı. Polkovnik Rüşdü bəy
xatirələrində yazırdı ki, 1918-ci il may
ayının 25-dən etibarən ordu Azərbaycana doğru yola
çıxdı. Gəncəyə iki heyət getdi. Birinci
heyətdə 147 zabit olmaqla 2812 nəfər əsgər,
ikinci heyətdə isə 110 zabit, 2763 nəfər əsgər
təmsil olunurdu.
İstiqlal
Lakin qısa müddət sonra
Zaqafqaziya Seymi dağıldı və Qafqazda 3 dövlət
yaradıldı. 28 may 1918-ci il tarixindən etibarən artıq
Azərbaycan tərəfi Osmanlı ilə bir masa arxasında,
müstəqil bir dövləti təmsil edən rəsmi
nümayəndə heyəti kimi əyləşirdi.
Hələ Tiflisdəykən Batum Konfransına
qatılan Cümhuriyyət qurucularımız ilk diplomatik
addımı ataraq, 1918-ci ilin 4 iyun tarixində Osmanlı
dövləti ilə “Sülh və dostluq haqqında” (Yaxud da
“Batum” müqaviləsi) müqavilə bağladılar. Hərtərəfli qarşılıqlı dəstək
ifadə edən müqavilənin bəndlərində hərbi
əməkdaşlığa dair də maddələr
vardı. Müqavilənin 4-cü maddəsinə uyğun
olaraq, I Hökumət Kabineti Bakı şəhərini
bolşevik və daşnak istilasından qurtarmaq
üçün Osmanlı dövlətindən gec
olmadan hərbi yardım istədi. İyun ayının 7-də
III korpus komandanı Vəhib Paşa əmr imzaladı.
Əmrdə deyilirdi:
“Beşinci Qafqaz Ordusunun Qazax üzərindən
Gəncəyə göndərilməsini qərara aldıq.
Ordu Ağstafa stansiyasından Gəncəyə qatarla gedəcək.
Bunun üçün müvafiq tədbirlər aldıq,
hazırlıq işləri gedir. Ağstafa-Gəncə
qatarlarına təhlükəsizlik üçün nəzarəti
müsəlman zabiti Gəncəli İbrahimzadə Nazim Əfəndi
yerinə yetirəcək və korpus bütöv olaraq Gəncədə
yerləşərək, əmrinizdə olacaq, əfəndim!”.
Bolşeviklər və
Daşnaksütyun isə təşvişə düşərək,
əllərində olan bütün mətbu orqanlarda, xüsusən
də ən çox yayımlanan “Bakinskiy raboçi” qəzetində
türklərin gəlişini xalq üçün faciə
adlandırır, işğal kimi qiymənləndirərək,
qarışıqlıq yaratmağa
çalışırdılar. Erməni Milli Şurası isə
durmadan daşnakları təlimatlandırır, bolşeviklərin
lideri Leninə məktublar yazaraq, onların Bakını
qoruması üçün etdikləri mücadilədə dəstək
verməsini istəyirdilər.
Gəncədə yerləşən Osmanlı
ordusu ilə Azərbaycan ordu birliyi birləşərək qərargah
yaradılmasını və bölüklərin keçəcəyi
yol xəritələrini, zabit və əsgər heyətinin
saylarını müəyyən edirdi. Qafqaz İslam Ordusu
adlandırılan birləşmiş ordunun rəhbəri
general Nuru Paşa idi. General Əliağa Bəy
Şıxlinski Nuru Paşanın müavini təyin edildi. Azərbaycandan
daha bir igid komandir də bu orduda vəzifələndirildi - Həbib
Bəy Səlimov idi. Ona “Cənub bölüyü”nün
komandiri vəzifəsi verilmişdi. Bu bölük Gəncədən
başlayaraq dəmir yolu üzrə Bakıya doğru hərəkət
edəcəkdi.
Gəncədə hökumət böhranı
İyun ayının 10-da ilk döyüş əməliyyatlarına
başladılar. Onlar Gəncə və Gəncəətrafı
ərazilərdə mövqe tutan silahlı erməniləri zərərsizləşdirdilər.
3 gün sonra bütün erməni dəstələri tabe
edildi. Gəncə təhlükəsiz və coşğulu
şəhərə çevrilmişdi. Milli Hökumət də
öz mərkəzini iyun ayının 16-da Tiflisdən Gəncəyə
köçürdü.
Gəncəyə
köçürülən hökumət mərkəzi burada
ögey münasibətlə qarşılaşdı. Burada
onları “İlhaqçı” adlanan burjua-mülkədar
qrupları qarşıladı. Onlar Milli Hökuməti
tanımadıqlarını və Osmanlının bir əyaləti
kimi Azərbaycanın bolşevik və ermənilərdən təmizlənməsinin
tərəfdarı olduqlarını bildirdilər.
“İlhaqçılar” daha çox
islamçı və islam xilafətinə dayanan dövlətin
tərəfdarları idilər. Nuru Paşa siyasi işlərə
qarışmadığını bildirsə də, həmin
qrupun ideoloji rəhbəri Nuru Paşanın müşaviri
Əhməd Bəy Ağaoğlu idi.
Rəsulzadənin müdrikliyi
Qarşıda 18 minlik Bakı
soveti ordusunu gözə alan, Osmanlıdan isə əlavə
qüvvənin istəniləcəyini düşünən,
uzaqgörən şəxsiyyət Məhəmməd Əmin
Rəsulzadə Məhəmməd Hacınski ilə birlikdə
məsləhətləşərək, Milli Şuranın
buraxıldığını elan etdi. O şərtlə
ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti öz dövlət statusunu
qoruyacaqdı.
İdarəetmədə bütün məsuliyyət
Fətəli Xan Xoyskinin rəhbərliyi ilə qurulan
İkinci Hökumət Kabinetinə verildi. Bu
kabinetdə “ilhaqçı” qrup da təmsil olunurdu. İkinci
Hökumət Kabineti iyun ayının 17-dən fəaliyyətə
başladı. Solmaz Tohidi yazır ki, həmin günün səhəri
Məhəmməd Əmin Bəy “Azərbaycan Məclisi-Millisi
rəisi” statusunda 7 nəfərdən ibarət nümayəndə
heyəti ilə birlikdə İstanbulda keçiriləcək
konfrans üçün oraya yola düşdü.
Ənvər Paşa isə Xəlil Qut və Nuru
Paşaya gizli teleqram göndərərək, tez bir zamanda Gəncədəki
fəaliyyətlərinə ara verib, Bakı üzərinə
yürüşə çıxmalarını əmr etdi.
Müharibənin taleyi
Bütün bunlar baş verərkən,
Hacıqabulda cəmlənən 10 minlik bolşevik-daşnak
ordusu Gəncəyə doğru yola çıxdı. Həm
bolşeviklər, həm də Qafqaz İslam Ordusu
üçün əsas strateji mövqe Qaraməryəm-Göyçay
idi. Düşmənin Gəncəyə doğru hərəkət
etməsi xəbərini alan Nuru Paşa Osmanlıdan gələn
ikinci divizyanın hərbçilərini Qazaxdan birbaşa
Ucara, oradan da Göyçaya döyüşə göndərdi.
Doğru planlaşdırılmamış bu
döyüşdə yorğun Osmanlı ordusu itki verdi,
silah-sursat itirdi. Vəziyyətə nəzarət
üçün Əliağa Bəy və Rüşdü Bəy
Gəncədən Göyçaya doğru yola
çıxdılar. Müsüslüdən Həbib Bəy Səlimovun
süvari bölüyü özünü Qaraməryəmə
yetirdi və qəhrəmancasına döyüşərək,
bolşevik ordusunu geri püskürtdü.
Bu qələbə döyüşün
taleyində həlledici dönüş yaratdı. Bundan sonra
başlayan Ağsu döyüşlərində isə
şanlı qələbəni, keçmiş “Vəhşi
diviziya”nın azərbaycanlı qəhrəmanları
qazandılar. Növbəti yol Bakı üzərinə idi.
Lakin su, yemək, ərzaq qıtlığı ordunu ləngidirdi.
Hərbçilər arasında xəstəliklər sürətlə
yayılırdı.
“Bakı Azərbaycan, Azərbaycan da
Bakıdır”
Nuru Paşa Mürsəl Paşanın rəhbərliyi
ilə “Şərq” (Bakı) cəbhəsi qurdu. Bu cəbhə
iki qola ayrılırdı: Cənub
bölüyü və Şimal bölüyü. Cənub
bölüyünə Həbib Bəy Səlimovun rəhbərliyi
ilə süvari korpusu daxil idi ki, onlar Kürdəmir,
Hacıqabul və Bakı dəmir yolu xətti üzrə hərəkət
edəcəkdir. Şimal bölüyünə isə Osman
Ağa Gülməmmədovun rəhbərlik etdiyi piyada-süvari
korpusu daxil idi. Onlar Şamaxı-Mərəzə yolu ilə hərəkət
edərək Bakını mühasirəyə alacaqdılar.
İstanbulda səfərdə olan Rəsulzadə
və rəhbərlik nümayəndə heyəti isə
Almaniya səfiri ilə görüşərək, Bakı məsələsini
müzakirə etmişdilər. Almanların Bakı məsələsində
bolşevikləri tam sıxışdırmayacağından əmin
olduqdan sonra Gəncədəki hökumətə teleqram vurur:
“Bakıya doğru hərəkət mütləq Azərbaycan
naminə olmalıdır. Bakını ancaq Azərbaycan
hökuməti tutmalıdır”.
Çarəsiz qalan və
bütün döyüşlərdə uduzan
bolşevik-daşnaklar isə ümidlərini “Sentrokaspi”
diktaturasına və L.Denstervillin rəhbərliyi ilə
Bakıya gələn, diktaturaya dəstək verəcək
ingilis ordusuna bağlamışdılar. “Şərq” cəbhəsi
komandanı Mürsəl bəy general Denstervillə məktubunda,
onsuz da Qafqaz İslam Ordusu qarşısında dayana bilməyəcəklərini,
boşuna bolşeviklərə dəstək verdiklərini
yazırdı. Eyni zamanda, Mürsəl bəy ondan xoşluqla
təslim olmalarını istəmişdi.
“Əmin Bəy! Bakı alındı!”
İstanbula getdiyi gündən gecə-gündüz
Osmanlı hökumət nümayəndələri ilə
danışıqlar aparan, Rəsulzadə onları tezliklə
Bakının azadlığı üçün daha ciddi
addımlar atmağa səsləyirdi. O, narahat idi ki, orduda xəstəliklər
yayılıb, ərzaq, su ehtiyatı tükənib, yorulub və
ingilislərin köməyini alan düşmən Bakı ətrafında
onları məğlub edə bilər. Ona görə daha bir
divizya göndərilməsi tələbini Sultan Vahidəddinə
çatdırmışdı.
Avqustun 13-də 1200 hərbçisi olan 107-ci
Qafqaz Alayı Azərbaycana gəldi. Sentyabr ayının 1-də
“Sentrokaspi” diktaturası məğlubiyyəti qəbul etdi və
ordunu geri çəkdi. Senytabrın ilk günlərində
Bakı üzərinə həm şimaldan, həm də cənubdan
güclü hücumlar başlanıldı. Bütün qəsəbələr
bir-bir azad edilirdi.
“Şərq” cəbhəsi sentyabrın 11-nə
Bakının alınmasını
planlaşdırmışdı. Lakin bəzi səbəblərə
görə gecikdi. Sentyabrın 11-də Baş Nazir F.X.Xoyski
İstanbulda olan Rəsulzadəyə teleqram vuraraq bildirdi ki,
“Bakı neft mədənlərinin böyük hissəsi əlimizdədir.
Yaxın günlərdə Bakı tam azad olacaq”.
8 sentyabrda Gəncədən
ayrılan Nuru Paşa 13 sentyabr günü Əliağa
Şıxlinski ilə birgə Bakı ətrafına gəldi.
“Şərq” cəbhəsinin həm piyada, həm də
süvari alaylarının komandirləri ilə söhbətlər
apardılar. Əliağa Bəy əlavə istehkamların
qurulmasının, düşmənin əks-hücumu
zamanı arxadan top atəşləri ilə geri
püskürdülməsinin vacibliyini qeyd etdi. Həmin gün
əmr imzalandı.
14 sentyabr axşamı ingilis
ordusu gəmilərə yığışıb Ənzəliyə
yola düşdü. Döyüşlər 15 sentyabr saat
15:00-a kimi davam etsə də, bolşevik-daşnaklar həmin
gün səhər ağ bayraqla Qafqaz İslam Ordusu qərargahına
gələrək, şəhərin təslim olunmasını
müzakirə etmək istədiklərini bildirdilər.
Rüşdü Paşa onlara 6 maddəlik müqavilə təqdim
etdi və imzaladılar. Bakı azad olundu!
Qələbə sevinci Azərbaycan
xalqına Gəncədə nəşr olunan dövlətin rəsmi
orqanının - “Azərbaycan” qəzetinin ilk sayında
çatdırıldı. Bu möhtəşəm xəbəri
Hərbiyyə naziri Ənvər Paşa İstanbulda rəsmi
səfərdə olan Rəsulzadəyə telefonla edərək:
“Əmin Bəy! Bakı alındı”, - deyə
çatdırdı.
Sonralar hadisəni qələmə alan Rəsulzadə
belə yazırdı: “Bu qısa xəbərin məndə
tövlid etdiyi təsiri qabil deyil, təsvir edə bilmirəm.
Təsiri hələ unuda bilmirəm”.
Ənvər Paşa qələbə münasibəti
ilə Nuru Paşaya yazırdı: “Böyük Turan
İmperatorluğunun Xəzər kənarındakı zəngin
qonaq yeri olan Bakı şəhərinin istiqlalı xəbərini
böyük müsərrətlə qarşılarım.
Türk və İslam tarixi sizin bu xidmətinizi unutmayacaq.
Qazilərimizin gözlərindən öpər, şəhidlərimizin
ruhuna fatihələr ərz edərim”.
Baş Nazir F.X.Xoyski isə Nuru Paşaya “Millət
Sizə minnətdardır!” xitablı təbrik məktubu
göndərmişdi.
Milli qəhrəmanlarımız
İlk başda Azərbaycan ordusu
zəif görünsə də, türk ordusunun gəlişindən
sonra könüllülərin sayı da artmağa
başladı. Bakı zəfərinə gedən yolda mindən
çox Osmanlı hərbçisi şəhid olmuşdusa, o
rəqəmə yaxın Azərbaycanın da itkisi olmuşdu.
Osmanlı ordu komandanları ilə yanaşı bizim qəhrəmanlarımız
da o ordunun tərkibində əsas vəzifələri icra
edirdilər.
Artilleriya-istehkam qurğularına birbaşa
Əliağa Bəy Şıxlinski nəzarət edirdi.
Süvari ordusundan məsul, Cənub bölüyünün rəhbəri
Həbib Bəy Səlimov idi ki, çox az itki ilə
böyük zəfərlərə imza atmışdı və
döyüşün taleyini dəyişmişdi. Həmin
döyüşlər zamanı həm də Həbib Bəy qərargah
rəisi təyin olunmuşdu. Döyüşdən sonra ona
polkovnik rütbəsi verilmişdi.
Şimal bölüyündə daha bir
süvari bölük rəisi Osman Bəy Gülməmmədov
Bakı döyüşlərində Baş Qərargahın rəğbətini
qazanmış, Nuru Paşa ona 5 qılınclı “Məcidiyyə”
ordeni təqdim etmişdi. Qazandığı yüksək
etimada görə onu Qusar süvari alayına xidmətə
göndərmişdilər. Denikinə qarşı
döyüşən həmin alay Hərbiyyə nazirinin şəxsi
təşəkkürünü qazanmışdı.
Bundan əlavə, 1-ci piyada diviziyasının
polkovniki Cavad Bəy Şıxlınski də Bakının
azad olunmasında yaxından iştirak etmiş və qəhrəmanlığına
görə Nuru Paşadan medal almışdı.
İgidliyə görə seçilən qəhrəmanlardan
biri də tovuzlu Cahangir Bəy Novruzov idi. O, Azərbaycan Milli
Ordusunun tərkibində baş leytenant kimi Bakı
döyüşlərində iştirak etmişdi.
Adlarını sadalamadığımız Milli
Ordumuzun neçə-neçə qəhrəmanı Qafqaz
İslam Ordusunun tərkibində Bakının azad
olunmasında və millət qarşısında böyük
qəhrəmanlıqlar göstərmişdilər.
Bakının azad olunması Azərbaycan Milli
Hökumətinin ölüm-dirim mübarizəsi idi. Bu yolda
Qafqaz İslam Ordusu hərbi xilaskar missiyasını həyata
keçirirdisə, siyasi-diplomatik qəhrəmanımız Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə və onunla İstanbula getmiş
nümayəndə heyəti idi.
Bizə Bakını bəxş edənlərin
xatirələri əbədi olaraq qəlbimizdədir. Bu
gün Bakıda xilaskarların xatirəsinə Türk Şəhidliyi
abidəsi ucalır. Bakı yollarında şəhid olmuş
1242 qəhrəmanın məzar yerləri bilinməsə də,
biz onları bu abidə önündə yad edirik. Bu abidə həm
də müstəqillik dövründə iki qardaş ölkənin
yenidən qovuşmasının abidəsidir.(ayna)
Şəhla Cabbarlı
Türküstan.- 2020.- 29-5 oktyabr.-
S.9