İstiqlal Mücahidi Mirzə Bala Məmmədzadənin “Azərbaycan tarixində Türk Albanya” əsəri

Mirzə Bala Məmmədzadənin ən dəyərli elmi əsərlərindən biri də 1951-ci ildə Ankarada nəşr olunan “Azərbaycan tarixində Türk Albanya” adlı əsəridir. “Giriş” və dörd bölmədən ibarət bu əsərində müəllif Albaniyaya dair özünəqədərki tədqiqat əsərlərini incələyərək qısa, lakin sanballı bir əsər meydana gətirmişdir.

Əsərinin “Giriş”ində müəllif qədim yunan, latın, suryani, erməni və Klassik İslam müəlliflərinin əsərlərinə, arxeoloji qazıntılar nəticəsində o dövrdə əldə edilən elmi məlumatlara əsaslanaraq göstərir ki, Albaniya bir türk məmləkəti olmuş və bu məmləkətdə yaşayanlar “Turani bir qövm” olmuşdur. Klassik müəlliflərin Turani bir qövm olaraq təsvir etdikləri bu məmləkətin xalqı haqqında başqa bir hökm vermək qeyri-mümkündür. Belə bir hökm Albaniyanın guneyə doğru davamı və yaylasını təşkil edən Atropatenaya (Azərbaycana- müəllif) və ya ümumiyyətlə, Midya haqqında da verilmiş, Medya üçün də “Turan Medyası” deyilmişdir.

Alban xalqından bəhs edərkən müəllif Strabona əsaslanaraq qeyd edir ki, gözəllikləri, boyları, dürüstlükləri, doğruluqları ilə tanınan Albanlar at minməkdə, ox atmaqda, qılınc işlətməkdə məharət sahibi idilər. Yaxşı cins atlar yetişdirirdilər. Köçəri olmaqla bərabər, əkinçiliklə də məşğul olurdular. Albanlar Günəşə və Aya tapınırdılar( Seçmələr bizimdir- A.M. bax : Mirzə Bala, Azərbaycan tarihində Türk Albaniya, Ankara, Yeni Cezaevi Matbaasi, 1951, səh. 3)

Mirzə Bala Heredota, Çin mənbələrinə, Deqiuqnesə və digər mənbələrə əsaslanaraq Massaget Türkləri, Saka Türkləri, Hun Türkləri və Göy Türklərlə Alban Türkləri arasındakı oxşarlıqları şərh etdikdən sonra göstərir ki, Xristianlığın zühurundan və ondan daha öncədən başlayıb altı yüz il sürən Turani Arsakalıların( Arsakların) hakimiyyəti dövründəki müştərək bir həyatın təsiri altında Alban Türkləri ilə erməni və digər xalqlar arasında bir çox müştərək mədəni müəssisələr meydana gəlmişdi. Albaniyadan ən çox bəhs etmiş olan erməni mənbələrində Albanya “Arqvanya, Aqvank və Aquank” yunan və latın mənbələrində isə “Albanya” kimi göstərilmişdir. Qədim erməni müəllifləri yabancı xüsusi isimlərdə “l” hərfinin “q” ilə ifadə edildiyini açıq şəkildə göstərmişlər. Erməni müəllifləri “Aqu”nu “lətif və dadlı” mənasında “Ank” və “Vank” ədatlarını da “məmləkət və diyar” mənasında şərh etməyə çalışmışlar. Albaniyalı müəlliflərdən Kaqankatvatsinin “Aqvanlar tarixi” adlı əsərinə 1860-cı ildə bir müqqədimə yazan Şahnəzəryan ermənicə, yunanca, latınca, keltcə və almanca “Aq, Alb, Albus və Alp” kimi “dağlıq və ağlıq(bəyazlıq)” mənasına gələn sözləri qarşılaşdıraraq Albanların “açıq rəngli saça və gözlərə” malik olduqları və yaxud dağlıq bir yerdə sürü bəsləməklə məşğul olduqları üçün belə ad almış olduqları nəticəsinə varmışlar. Müəllif qeyd edir ki, əslində bu nəzəriyyə orijinal olmayıb çox qədim zamanlara aiddir. Belə ki, vaxtilə Plinius və Hellnus göstərmişdilər ki, təbiət bura əhalisinin gəncliklərinin ilk çağlarında acıq rəngdə saçlarla boyadığı üçün Albanya öz adını “Ab Ablus Cabillis”-dən almışdır.

Mirzə Bala daha sonra göstərir ki, bu fərziyyə və nəzəriyyələr arasında Azərbaycan və Ermənistanda səyahət etmiş olan Euqene Boreyə aid orijinal olan bu nəzəriyyə də vardır. Bu cəsarətli nəzəriyyəyə görə, “Albanya” sözü türkcədən latıncaya tərcümə edilmiş bir kəlimədir. 1848-ci ildə irəli sürülən bu nəzəriyyəyə görə, Albaniyanın mərkəzində axan “Ağsu” çayı Romalılar tərəfindən “Fluvius Albus” və yaxud “Aqua Alba” olaraq latıncaya çevrilmiş və məmləkətə bu ad verilmişdir. Vaxtilə “Albanus” adını daşıdığı təxmin edilən bu çayın Türkcədən Latıncaya tərcümə edilmiş olması iddiası mühüm bir iddiadır. Lakin bu iddia həqiqətin tamamilə ifadəsi sayıla bilməz. Biz(Mirzə Bala özünü nəzərdə tutur-A.M) “Albanya” adının mənşəyini araşdırdığımız zaman “dağlıq, yüksəklik, bəyazlıq, parlaqlıq, qəhrəmanlıq, hurriyyət və hakimiyyət” kimi bir çox mənaları da içinə alan xalis Türkcə bir kəlimə olduğunu və bütün digər bənzər kəlimələrin də (“sönməz odlar ölkəsi”, “od yeri, od yurdu”, “lətif” və “dadlı”, “dağ” və s.) bundan nəşət eyləmişdi. Buna baxmayaraq Azərbaycandakı Albanyaya (Bəllidir ki, Albanya həm də Balkanlardakı Arnavutun və Britaniya adalarındakı Şotlandiyanın qədim adıdır-Mirzə Bala, göstərilən əsəri, səh.6) “Türk Albanya” dediyimizin səbəbi yalnız bu deyildir. Albanyanın etnik təşəkkülü, təkamülü və tarixi müqəddəratını tədqiq etdiyimiz zaman bu məmləkətin Türklərə məxsus olduğunu tamamilə anlaşılacaqdır- deyən Mirzə Bala sonrakı bölmələrdə Albanyanın coğrafi durumunu, etnik təşəkkülünü, tarixini və “Albanya” adının mənşəyini elmi dəlillərlə sübut etmişdir.( seçmələr bizimdir-A.M.Bax: Mirzə Bala, göstərilən əsəri, səh.3-32)

Əsərinin “Albaniyanın coğrafi durumu” adlı birinci bölümündə Mirzə Bala Abbasqulu Ağa Bakıxanovun “ Gülüstani-İrəm” adlı əsərinə, Ptolomeyin və Xorenatsinin “Coğrafiya”larına, Plinus və VII əsr Alban tarixçisi Moyses Kaqankatvasinin əsərlərinə əsaslanaraq Albaniyanın coğrafi sərhədləri, Albaniyanın tərkibində olan prensliklər və Albaniyanın təbii sərvətləri haqqında məlumat vermiş və göstərmişdir ki, V əsrdə Hun Türklərinin dünyaya yayıldığı və Albanyaya bir neçə dəfə səfər etdikləri, Ermənistanda hakimiyyətdə olan Arsakli Türk sülaləsinin süquta uğradığı dövrdə Albanlar Kür ilə Araz çayları arasındakı əraziləri içinə alan Arana yerləşmiş, VI-VII əsrlərdə şimaldan gələn digər Türk axınlarının basqıları nəticəsində isə Dərbənd ətrafındakı Albanya paytaxtı da o zamankı adı “Partav” olan Bərdəyə köçmüş və Bərdə Albanya dövlətinin yeni “Böyük Mərkəzi” halına gəlmişdi( Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Mirzə Bala, göstərilən əsəri, səh.8-11)

“Albanyanın etnik təşəkülü” adlı ikinci bölümdə müəllif göstərir ki, Albanların Araz ilə Kür arasına çəkilməsi Dərbənd keçidi ilə güneyə axın edən Hun, Bulqa, Sabir, Xəzər və s. Türklərin basqısı altında baş vermişdi. Və hələ VII əsrin əvvəlində Albaniya tamamilə xəzərləşmişdi ki, həmin əsrin ortalarında ərəblər Azərbaycanı istila etdikləri zaman bütün Qafqaz ilə bərabər Albanyaya da “Xəzər məmləkəti” adını vermişlərdi. X əsrdə Azərbaycanda bulunmuş Müqqəddəsi Araz, Savalan və Ərdəbil bölgəsində müxtəlif dillərdə danışıldığını İbn Havkal bu dillərin nə azəri farscasına və nə də xalis farscaya bənzədiyini, Asəmülkufi isə Ərdəbilin şimalında Ars və Baykalın bölgələrində Xəzər Türkcəsinin yayqın olduğunu, hətta fars əslindən olanların belə təmiz Xəzər Türkcəsində danışdıqlarını açıq şəkildə qeyd edirlər.

VII əsrdə yaşamış olan Alban katolikosu Viro tərəfindən qeyd edilən Xəzər orduları baş komandan Cebu Xaqanın oğlu Şadın şərəfinə 6 şəhər inşa etdiyini və XIII əsrdə Gəncəli Kirakosun bu şəhərlərin Şatar, Şaki, Şirvan, Şamaxı, Şabran və Şamxordan ibarət olduğunu qəbul etməyən Mirzə Bala göstərir ki, bu şəhərlərin bəziləri Alban katolikosu Virodan çox daha öncə mövcüd olduğu üçün bu məlumatlar bu şəhərlərin inşasından daha çox onların abadlaşdırılması mənasında qəbul edilməlidir. Həmçinin bu məlumatlarda Xəzərlərin bu bölgədə VII əsrdə artıq yerləşdikləri və Şirvanın Xəzərlərə aid bir Türk şəhəri olaraq göstərilməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Zira, “Şirvan dövlətinin” öz adını “ Şirvan” şəhərindən aldığı haqqında dəlillər vardır. Lakin bəzi fars tədqiqatçılarının “Şirvan”ı farsca “Şir” sözünə və ya Firdovsiyə dayanaraq “Ənuşirəvana” bağlamaları heç bir ciddi elmi əsasa dayanmır. Bir qövm adı olaraq “Şirvan” təbirinə Ənuşirəvandan əsrlərcə əvvəl rast gəlirik. Belə ki, əsərini III əsr süryani müəllifi Mar-Aras-Katinanın əsərlərindən tərcümə etmiş olduğu isbat edilmiş olan V əsr müəllifi Xoranatsi hökmdarlarına “xaqan” deyən və bugünki Şimali Qafqaz ilə Şərqi Avropanın Don-Aral bölgələrini də içinə alan “Asya Sarmatyası” əhalisindən bəhs edərkən bu əhalini təşkil edən Hun, Xəzər, Barslı və Masaget Türkləri ilə bir arada 44-cü millət olaraq “Şirvanlar”dan bəhs etmişdir. Sasani hökmdarı I Xosrovun ləqəbinin ərəbcə şəkli olan “Ənuşirvan” isə X əsrdə Firdovsi tərəfindən uydurulmuşdur. Bu ləqəbin Sasanilər dövründəki əsil şəkli pəhləvicə “Enoşek” və “Ruan” kəlimələrinin birləşməsindən ibarətdir. Firdovsi bu “Enoşek-Ruan”ı “Nuşirəvan” şəklinə salmışdır.

Nə olursa olsun “Ənuşirəvan”ın mənşəyini təşkil edən “Enuşek-Ruan” təbiri hələ mövcud olmadan və bu ləqəbi işlədən Sasani hökmdarlarından əsrlərcə əvvəl qaynaqların “Şervan” şəklində qeyd etdiyi “Şirvan” mövcud bulunurdu. Bu “Şirvan” ilə bu günkü Bakı və Quba arasındakı “Şabran” şəhəri arasında bir əlaqə arayanları haqlı bulmamaq imkansızdır. Qədim qaynaqların Türk xaqanı Əfrasiyabın paytaxtı olaraq zikr etdikləri bu “Saberan” ilə Alban katolikosu Vironun Xəzər şahzadəsi “Şat” üçün yapdırılan bir şəhər kimi göstərdiyi “Şaporan” arasındakı münasibət isə gözə batacaq dərəcədə açıqdır. (Seçmələr bizimdir-R.Ə.Bax: Mirzə Bala, göstərilən əsəri, səh.12-14)

Mirzə Bala tarixi mənbələrə əsaslanaraq bu əsərində belə bir elmi fikir irəli sürür ki, Sakaların miladdan öncə V əsrdə yapdıqları axılar əsnasında bu əraziyə gələn Barslı Türkləri bu günkü Borçalı Türklərinin əcdadlarıdır. Onların yaşadıqları Albaniyanın Qərb ucundakı ərazi Strabonun “Kambizenə”, Xorenatsinin isə Albaniyanın üçüncü əyaləti olaraq göstərdiyi “Kambeca”nın qərbə dogru davamını təşkil edirdi. Kaqankatvatsi tərəfindən “Kapiçan” olaraq şərh edilən “Kambizenə-Kambeçan” isə savaş geyimləri- zireh yapan mənasında türkcə “Köbəçi” demədir. Və bu gün eyni məsləkdə davam edən “Kubacıların” bu Türklərin nəvələri olduqları qəbul edilməkdədir. (Bax: Mirzə Bala, göstərilən əsəri, səh.15)

Tarixi mənbələrə əsaslanaraq Mirzə Bala göstərir ki, Albaniyanın dördüncü əyaləti olan Şəkidən ibarət bu Şəki prensliyinin səkkiz vilayətindən birini təşkil edən və “Sakalar yurdu” mənasına gələn “Şəki” “Sakaşenin” qısaldılmış bir çəkli idi. Bu Saka-İskit adlarına Albaniyanın digər yerlərindədə sıx-sıx rastlanmaqdadır. Mənası qədim erməni, süryani, qədim və yeni farsca, yunanca və latınca izah edilməyən “Si” qövmi də bu cümlədən idi. Bu ad böyük və kiçik Siuni (Sisakan) prensliklərinin başında gəlir və şəkilçiləri ilə birlikdə “Si millətinin məmləkəti” mənasını vücuda gətirirdi. Farslar bu məmləkətlərə “Sisakan” deyirdilər. Bu kəlmə Plinusda “Sasani” şəklində qeyd edilir. Burada ayrıca “Sisakan” şəhəri və “Sakalar qayası” mənasına gələn “Şisakar” mahalı da bulunurdu. Erməni müəlliflərinin kimliyini təyin edə bilmədikləri “Si” qövmünü məşhur tədqiqatçı Aristov özünün “Türk qövmlərinin etnik tərkibi” adlı əsərində bu “Si”lərin Saka Türklərindən ibarət olduğunu açıq şəkildə göstərmişdir. Çin mənbələrinin “Si,Su, Şe, Şu və Çu” şəklində zikr etdikləri bu Saka Türkləri vaxtilə Tanrı dağlarının ətrafında yaşarlardı. Bunların birər qol halında buradan Hindistana, İrana, Azərbaycana və Avropaya yayıldıqları məlumdur. Şərqi İran yaylası üzərində “Şi-Stan” dövlətini qurmuş olan bu Türklərin bir qolu olan Hunlar, Göy Türklər və Moğollar zamanında olduğu kimi Şərqi Avropanı istila etdilər. Yunan müəllifləri və daha başqa bir çox qövmləri ehtiva edən “Skit” (İskit ) camiasının ən qüdrətli zümrəsi bilirdilər. Bunula bərabər “Saka” adı isə Orta Asiyada hakim milləti və onların Ön Asiyaya, indiki Azərbaycana keçən qismini qəsd etməkdə idilər. Doğu Avropada olanlarını isə sadəcə “Skit” adlandırırdılar. Sakalar Şərqi Avropaya gələrkən ŞimaliQafqazda yaşayan Kimmeriləri Qafqazın cənubuna, yəni o zamankı Albanyaya, oradan da Kiçik Asyaya doğru sürükləmişdilər. Yunan müəlliflərinə görə Skitlər Türk qövmü kimi qımız içər, südü qurudaraq “qurut” yapardılar. Əqidələri Samani idi.

Aydın Mədətoğlu QASIMLI

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Türküstan.– 2020.– 7-13 yanvar. S. 16.