Bakı adını soyad götürən komandan

Mürsəl paşanın həyat hekayəsi

Azərbaycan Parlamentinin üzvü Əhmədhəmdi Qaraağazadə mühacirətdə yazdığı məqaləsində (“15 sentyabr 1918”, “Yeni Kafkasya”, sayı 24) Qafqaz İslam ordusunun Bakıya daxil olduğu həmin günü belə xatırlayıb: “İslam ordusu komandanı Nuru paşa həzrətləri sevimli siması ilə Bakıya girərkən minlərlə xalq ona qəlbdən və vicdani-millidən qopan hörmətlə baş əyir, digər tərəfdən vüqarlı və ciddi duruşu dərin bir etimad təlqin edən gözləriylə Mürsəl paşa da sürəkli alqışlarla qarşılanır, böyük fədakar və qəhrəman vətənpərvər şəhid Nazim bəy də əl üstündə gəzdirilir, bütün türk ordusu xalqın minlərlə alqış tufanıyla türk oğlu türk vətənini, Bakını ziyarət edirdi”.

Mürsəl paşa həbs olunur

Osmanlı dövlətinin I Dünya müharibəsində məğlub olub İngiltərə ilə Mudros müqaviləsini imzalaması nəticəsində Qafqaz İslam Ordusu və komandanları Qafqazı tərk etmək məcburiyyətində qalıb. Batum yolu ilə Trabzona getmək istəyərkən Mürsəl bəy 1919-cu il fevralın 20-də Batumdakı ingilis işğal güclərinin komandanlığı tərəfindən həbs olunub. Onun “günahı” bu şəkildə idi: “Qafqazda Azərbaycan qüvvətləri komandanı Nuri paşanı dəstəkləmək, Bakıda qətliama göz yummaq və Türk ordusunun geri çəkilməsini gecikdirmək”.

Yeddi ay Batumda həbsdə qaldıqdan sonra Çanaqqalaya göndərilib, orada da 5 ay yarım təknəfərlik hücrədə əsir saxlanılıb. Türk ordusunun buraya hücum edəcəyi xəbərini alan ingilislər 1920-ci il martın 1-də digər əsirlərlə birgə Mürsəl bəyi də Malta adasına sürgünə göndəriblər. Mürsəl bəy 20 ay Maltada San Salvatore qalasında əsarətdə qalıb. Nəhayət 25 oktyabr 1921-ci ildə ingilislərlə aparılan əsir mübadiləsi nəticəsində azad olunub, Maltadan İneboluya göndərilib. Mustafa Kamal paşanın öndərliyində aparılan milli mücadiləyə qoşulmaq üçün İneboludan Ankaraya yollanıb. Həmin ilin noyabrın 24-də 6-cı Süvari diviziyası komandanlığına təyin edilib. 1922-ci ildə 1-ci Süvari diviziyası komandanlığında xidmətə başlayıb. Qurtuluş savaşının taleyini həll edən Böyük Təərrüz və Başkomandan Meydan müharibələrində iştirak edib. Bu xidmətlərinə görə 1922-ci il avqustun 31-də mirlivalıq rütbəsinə yüksəldilib. Yunan ordusunun məğlubiyyəti üzərinə azad edilən yerlər daxil olub, 1922-ci ilin 9 sentyabrda İzmirə daxil olan komandanlar arasında yer alıb. 2-ci Süvari diviziyası ilə birlikdə İzmirə daxil olan ilk tümən komandanı olaraq teleqrafla Mustafa Kamal paşaya məlumat verib. Türkiyənin İstiqlal mücadiləsindəki bu xidmətlərinə görə Mürsəl paşa Qırmızı şəridli İstiqlal medalı ilə təltif olunub.

Cümhuriyyət illərində

Cümhuriyyətin ilk illərində Mürsəl paşa ən ağır bölgələrdə xidmət edib. 1924-cü ildə Mardin bölgəsinə göndərilib. İngilislərin dəstəyi ilə baş tutan Nasturi və Şeyx Səid üsyanlarının yatırılmasında iştirak edib.

Mürsəl paşanın həyatındakı ən maraqlı hadisələrdən biri də onun Türkiyədəki atçılıq idmanının inkişafı ilə bağlı xidmətləridir. 1935-ci ildə Almaniya, Budapeşt, Vyanada at yarışı müsabiqələrində iştirak edib, Türkiyəyə uğur qazandırıb. 1938-ci ildə səhhəti ilə bağlı ordudan tərxis olunub.

1934-cü ildə Türkiyədə çıxan soyad qanunundan sonra işğaldan azad etdiyi şəhərin adını qəbul edib. Mürsəl Bakü bəy 1943-cü ildə Kocaelidən millət vəkili olaraq fəaliyyətə başlayıb. Parlamentdə hərbi, səhiyyə, atçılıq kimi mövzularda çıxışlar edib.

Vəfatından bir müddət öncə Mürsəl paşa yenidən Bakının azadlığı uğrunda cəhd göstərməyə çalışıb. Belə ki, II Dünya müharibəsi illərində 1942-ci ilin may ayında Almaniyanın Türkiyədəki səfiri fon Papen Mürsəl Bakü paşa ilə görüşüb. Mürsəl paşa Papenə Türkiyə ordusunda öz ölkələri haqqında yaxşı məlumatlara malik olan çoxlu sayda Qafqaz, xüsusilə Azərbaycan mənşəli zabitlərin xidmət etdiyini, onlardan gələcək işlərdə istifadə edilməsinin mümkünlüyündən bəhs edib.

Mürsəl paşa 1945-ci il sentyabrın 22-də İstanbulda infarkt nəticəsində vəfat edib, Zincirliquyu məzarlığında dəfn olunub. Daha sonra İstiqlal Hərbi komandanlarının nəşlərinin dövlət məzarlığına köçürülməsi ilə bağlı qanuna əsasən 1988-ci ildə nəşi Ankaraya daşınıb.

Mürsəl paşa alman və fransız dillərini bilib. Müjgan xanımla evliliyindən Lamiyə, Ədalət və Aliyə adlı üç qızı dünyaya gəlib.

Dilqəm Əhməd

Türküstan.- 2021.- 28 sentyabr-4 oktyabr.- S.6.