"Müasir Azərbaycan tarixi-etnik

torpaqlarımızın onda birində qurulub"

Azərbaycan necə parçalanıb, Ermənistan necə yaranıb?

Bütöv Azərbaycan Hərəkatını yaratmaq, Azərbaycanın bütün torpaqlarını birləşdirmək və Azərbaycanın bütün tarixi-etnik coğrafiyasında Azərbaycan dövlətçiliyini bərqərar etmək bir zərurətdir!

Parçalanmış Azərbaycanı birləşdirmək XXI əsrdə əsas hədəfimiz olmalıdır!!!

(Bu məqalə Azərbaycan Cümhuriyyətinin yüz illiyinə həsr olunub)

Azərbaycan necə parçalandı?

Xəzər-Qara dəniz-Kəngər (Bəsrə) körfəzi arasında yerləşərək Geostrateji baxımdan Turküstan (Şərq türklüyü) və Anadolu (qərb türklüyü) arasında bir bağ, körpü rolu oynayaraq Türk dünyasının etnik-cografi-kültürəl bütünlüyünu təmin edən Azərbycanın (1813-1828-ci illərdə Bütöv Azərbaycan sahəsi-410 000 kv.km olmuşdur.

Parçalandıqdan sonra Güney Azərbaycan ərazisi-280 000 kv.km olmuşdur. Quzey Azərbaycan ərazisi-130 000 kv.km olmuşdur) cənub-qərb bölgəsi olan Mosul, Ərbil, Kərkük, Süleymaniyyə şəhərləri 1534-cü ildə Səfəvi və Osmanlı dövləti arasında gedən müharibədə Osmanlı İmperiyasının tərkibinə qatılmış, 1926-cı ildə Türkiyə ilə İngiltərə arasında baglanan 5 iyun müqaviləsi ilə Mosul, Kərkük, Süleymaniyyə elləri Ərəb İraq dövlətinin müstəmləkəsi olmuş, burda bir ərəb assimilyasiya siyasəti uygulanmışdı. İraq Amerika Birləşmiş Ştatları Dövləti tərəfində işgal edildikdən sonra Azərbaycanın bu torpaqlarında Quzey İraq Kürd dövləti qurulmuşdur.

Qazagın Kəmərli, Aslanbəyli və Qaymaqlı kəndlərinin örüşlərinin bir qismi Ermənistan ərazisinə qatılıb. 1988-ci ildə Quzey Azərbaycanın ərazisi 86,6 000 kv.km olmuşdur.

Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi məqsədilə 1923-cü il iyulun 7-də “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında” dekret verildi. Həmin dekretdə Xankəndi vilayətin mərkəzi elan olunurdu. Az sonra şəhər türklərə qarşı soyqırımın təşkilatçılarından biri olan Stepan Şaumyanın adı ilə “Stepanakert” adlandırıldı.

Bu qərardan on gün sonra Şuşa şəhəri də vilayətin tərkibinə daxil edildi. Qarabağ bir neçə yerə parçalandı. Onun bir hissəsi ayrılaraq Ermənistana verildi. Digər bir hissəsində isə “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti” deyilən qondarma qurum yaradıldı.

Qarabağın tarixi torpaqlarından Azərbaycana Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti də daxil olmaqla 16 min.kv.km ərazi qaldı. Qarabağın tarixi torpaqlarına aid olan Zəngəzur qəzasının Azərbaycana qalmış hissəsində az sonra Zəngilan, Qubadlı, Laçın rayonları yaradıldı.

Ağdam və Cəbrayıl qəzalarının ərazisində isə Ağdam, Cəbrayıl, Bərdə, Tərtər, Ağcabədi rayonları təşkil edildi.

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ərazisi yaradılarkən 4.160 kv.km (sonradan bəzi inzibati dəyişikliklər etməklə vilayətin ərazisini 4.400 kv.km çatdırmışdır) olmuşdur. Vilayətə Cavanşir, Cəbrayıl, Qubadlı qəzalarının kəndləri daxil edilmişdir. İlk dövrdə beş rayondan – Dizaq (48 kənd), Vərəndə (46 kənd), Şuşa (12 kənd), Xaçın (53 kənd), Ceraberd (53 kənd) rayonlarından ibarət olmuşdur.

1930-cu illərdə ermənilər rayonların adlarını dəyişdirdilər. Vərəndə Martuni, Ceraberd Mardakert, Dizaq Hadrut adlandırılmış, Xaçın rayonu ləğv edilmiş və ərazisi Stepanakert rayonuna birləşdirilmişdir. İki il sonra Şuşa rayonu yenidən bərpa olunmuşdur. 1978-ci ildə Stepanakert rayonu əsasında Əsgəran rayonu yaradılır.

Beləliklə, Qarabağ iki hissəyə bölünmüşdür və dağlıq hissəsinə erməni muxtariyyətinin verilməsinə nail olunmuşdur. SSRİ nin çöküşü ərəfəsində 1985-ci illərdən etibarən Ermənilər Qarabağ muxtarlığının Ermənistana birləşdirilməsi uğrunda mübarizəyə başlamışlar.

3. Azərbaycan Respublikasının Qarabağ və ətraf yeddi rayonunun Ermənistan və Rusiya tərəfindən işğal edilərərk oyuncaq “Dağlıq Qarabağ Artsax Respublikasının” yaradılması və Ermənistan Respublikasina birləşdirilməsi.

1988-1994-cü illərdə Ermənistan Azərbaycana müharibə elan edərək Daglıq Qarabagı və ətraf rayonlarını -Xankəndi, Xocalı, Şuşa, Laçın, Xocavənd, Kəlbəcər, Agdərə, Agdam, Cəbrayıl, Füzuli, Qubadlı, Zəngilanı işgal etdi. Bu dövrdə işgal edilmiş ərazilərin sahəsi 17000 kv.km-dir.

İstər Çar Rusiyası dövründə, istərsə də SSRİ dövründə “Qafqaz Ermənistanı” yaratmaq məqsədilə yerli türklərin soyqırımı, etnik təmizləməsi və deportasiyası həyata keçirilmişdir. Qafqaz Ermənistanı”dövlətinin yaradılması məqsədilə Qərbi Azərbaycan Türkləri etnik təmizləmə və soyqırıma uğradılmışdır.

Azərbaycan türklərinin Qərbi Azərbaycandan deportasiyası köçürülməsi və bu torpaqlarda Ermənistan dövlətinin qurulması planı hələ XVIII əsrdən Rusiya imperatorluğunun rəhbərliyi altinda həyata keçirilməyə başlanılıb.

Qərbi Azərbaycandan türk-müsəlmanların etnik təmizlənməsi və soyqırımı dörd mərhələdə həyata keçirilib: Birinci mərhələ 1905-1907-ci illər; İkinci mərhələ 1918-1920-ci illər; Üçüncü mərhələ 1948-1953-ci illər ; Dördüncü mərhələ 1988-1992-ci illər.

SSRİ dövründə Azərbaycan türklərinin Qərbi Azərbaycandan (Ermənistanın indiki ərazisindən) kütləvi köçürülməsi məqsədi ilə 23 dekabr 1947 – SSRİ Nazirlər Soveti “Ermənistan SSR-də yaşayan Azərbaycan türklərinin Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” 4083 saylı qərar qəbul edib. Qərara görə, türklərin yerinə xaricdən ermənilər köçürülməli və onlar sovet dövlətinin rifahı üçün çalışmalı idilər.

10 mart 1948 – SSRİ Nazirlər Soveti Ermənistandakı azərbaycanlı əhalinin Azərbaycana deportasiyası haqqında ikinci qərar qəbul edib. Bununla bağlı SSRİ Nazirlər Sovetinin ilk qərarı 1947-ci il dekabrın 23-də qəbul olunmuşdu.

Qərara görə, Azərbaycan turklərinin boşaltdığı ərazilərə xaricdən ermənilər köçürülməli idilər. 1948-1953-cü illərdə 100 minə yaxın azərbaycan türkü Ermənistandan deportasiya edildi. 1948-1953-cü illər deportasiyası nəticəsində Ermənistanda 476 azərbaycanlı kəndi boşaldılmışdı. 1948-1953-cü illərdə Azərbaycan türklərinin Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası son 200 ildə soydaşlarımızın başlarına gətirilən faciələr silsiləsinin bir həlqəsidir.

Bununla yanaşı SSRİ Nazirlər Kabinetinin çoxlu sayda sərəncamları ilə Ermənistanda 2 mindən çox yer adı dəyişdirilib, bu torpaqların türklərə məxsus olmasını təsdiq edən tarixi-etnik izlər silinib.

1988-ci ilin yanvarından etibarən “türksüz Ermənistan” siyasəti planlı şəkildə həyata keçirilməyə başlanmışdır. Ermənistan hökuməti, “Qarabağ” və “Krunk” komitələri, Eçmiədzin kilsəsinin nümayəndələri SSRİ rəhbərliyinin himayəsi ilə Azərbaycan türklərinin qovulması prosesində minlərlə qanlı aksiyalar törətmişlər.

Etnik təmizləmə nəticəsində Ermənistanın türklər yaşadıgı 185 yaşayış məntəqəsi boşaldılmış, 250 mindən artıq azərbaycanlı və 18 min kürd öz ev-eşiyindən zorla qovulmuş, 217 azərbaycanlı ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Bunlardan 49 nəfəri ermənilərin əlindən qaçarkən dağlarda donmuş, 41 nəfər qəddarlıqla döyülərək qətlə yetirilmiş, 35 nəfər işgəncələrlə qətlə yetirilmiş, 115 nəfər yandırılmış, 16-sı güllələnmiş, 10 nəfər əzab və işgəncələrə dözməyərək infarktdan ölmüş, 2 nəfər xəstəxanada həkimlər tərəfindən öldürülmüş, digərləri isə suda boğularaq, asılaraq, elektrik cərayanına verilərək, başları kəsilərək qətlə yetirilmişdir.

1988-ci ilin deportasiyası azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləməni başa çatdırdı. Bu proseslər zamanı ermənilər Ermənistanda(Qərbi Azərbaycanda) yaşayan Azərbaycan türklərinin yüzlərlə yaşayış məntəqəsini yerlə-yeksan edib, 30 minə yaхın evi dağıdıb və yandırıb, qoca, uşaq və qadınların da daхil olduğu 140 min insanı vəhşicəsinə qətlə yetirib, 750 mindən artıq azərbaycanlı Ermənistandan didərgin salınıb.

Sonuncu deportasiyada –1988-ci ildə isə 220 mindən artıq azərbaycanlı erməni vəhşiliyinə tab gətirə bilmədiyindən doğma yurd-yuvalarını tərk edib. Bundan sonra ermənilər Ermənistandan Azərbaycan türklərinin izini itirmək məqsədilə buradakı qəbiristanlıqları, tariхi, mədəni abidələri, dini müəssisələri, məktəb, хəstəхana və digər binaları darmadağın edib.

Təkcə 1988-ci ildən sonra Ermənistanda ermənilər azərbaycanlılara məхsus 2000-dən artıq qəbiristanlığı dağıdıb. Bu gün Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycan torpaqlarında bir türk belə yoxdur. Qərbi Azərbaycan türkləri kütləvi şəkildə etnik təmizləmə və soyqırıma uğradılıb.

Güney Azərbaycanın parçalanması

Parçalandıqdan sonra Türk Qacar İmperatorlugunun tərkibində qalan Güney Azərbaycan 1925-ci ildə Qacarların fars Rza Xan Pəhləvi tərəfindən devrilməsi və farsların hakimiyyətə gəlməsi ilə fars İran müstəmləkəsinə çevrilmişdir. Pəhləvi Rejimi Güney Azərbaycan ərazilərini parçalayaraq İranda yaşayan digər etnik qrupların ərazisinə qatmış, etnik cografiya və milli ərazi vahidi pozulmuşdur. Zəncan, Həmədan, Astara, Ərdəbil, Savə, Bicar əraziləri Azərbaycandan təcrid edilmiş, qalan torpaqlar Şərqi və Qərbi Azərbaycan adı ilə iki hissəyə bölünmüşdür.

1943-cü ildə Azərbaycanda başlayan Milli Azərbaycan hərəkatından yararlanan kürdlər Maraga, Sınıqqala, Həmədan, Sənəndəc və digər Azərbaycan ərazilərində müstəqil Mahabat kürd dövləti yaratdılar.İnqilabın süqutundan sonra bu ərazidə Kürd ostanlıgı yaradıldı ki , hazırda bura İran Kürdüstanı adlandırılmqdadır.

Ardı gələn sayımızda

Yasəmən Qaraqoyunlu

Türküstan.- 2021.- 28 sentyabr-4 oktyabr.- S.8.