«Həyatımın hekayətləri»nin qısa hekayəti

Əziz Alpoud: «Heç şübhə etmirəm ki, üçrəngli bayrağımız Millət Məclisinin binası üstündə yenə də dalğalanacaq»

Giriş əvəzi: İnsan həyatı qısa olduğundan onun baş hekayətləri də qısa olur. Ancaq həyatda bəzən elə adamlar doğulur ki, onların baş hekayətləri bütöv bir xalqın baş hekayətinə çevrilir. Bilmirik, 93 il mühacir ömrü sürmüş və Azərbaycanda heç kəsə məlum olmayan bir insanın hekayəti belə hekayətlər cərgəsinə qatılacaqmı?

Azərbaycanlı mühacirin nadir əlyazması tapıldı

Ölkə mediası bir neçə gün öncə “Azərbaycanlı mühacirin nadir əlyazması tapıldı” başlığı ilə bir xəbər yaydı. O xəbərdə Azərbaycan mühacirətinin naməlum isimlərindən olan Əziz Alpoudun indiyə qədər geniş oxucu kütləsinə, elmi - ədəbi ictimaiyyətə məlum olmayan və heç bir yerdə nəşr edilməyən 600 səhifəlik “Həyatımın hekayətləri” adlı memuarı haqqında qısaca bilgi verilmişdi. Bir jurnalist kimi bu xəbərə qayıtmağa bizi nə sövq etdi? Təbii orda yazılanlar: 1905-ci ildə Tiflisdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlar, 1918-ci ilin mart soyqırımı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü, XI Qırmızı Ordunun Azərbaycanı işğal etməsinin gizlin məqamları, Ənvər Paşanın Bakıya gəlişi, 20 - ci illərdə baş verən bolşevik repressiyalarının təfərrüatları, Bakı, Rostov, Moskva, Tambov, Arxangelsk və Xolmoqorı həbsxanalarında güllələnmə hökmü ilə sürgünlük və dustaq həyatı yaşayan müəllifin - Əziz Alpoudun ölüm düşərgəsindən qurtulduqdan sonra əvvəl İrana, sonra isə Türkiyə və Almaniyaya mühacirət etməsi, həbsxanada olarkən SSRİ-nin xarici işlər komissarı Çiçerinlə, sonralar isə Atatürk və Hitlerin yavəri ilə keçirdiyi görüşlər...

Xatırladaq ki, bu memuarı Azərbaycan oxucusu ilə tanış edən yazar Zakir Sadatlıdır. Elə müsahibəni də ondan alırıq.

- Zakir bəy, öncə bu memuarı necə tapdığınız barədə məlumat verərdiniz?

- Əslində mən o onu tapmamışam, o məni tapıb. Özü də xoş bir təsadüf nəticəsində.

- Bəs deyirlər, təsadüflər olmur, hər şey zərurətdən doğur.

- 1998-ci ildə şəxsi arxivimdəki sənədləri gözdən keçirirdim və əlimə rus dilində yazılmış bir məktub “düşdü”. Uzun illər idi ki, saxlayırdım. Yenidən götürüb oxumağa başladım. 8 səhifəlik olan o məktub 1953-cü il mart ayının 24-də Paris şəhərindən Əkbər ağa Şeyxülislamzadə tərəfindən məşhur Gəncə üsyanının başçılarından birinə - İstanbulda yaşayan Cahangir bəy Kazımbəyliyə ünvanlanmışdı. Əkbər ağa bəy öz dəst-xətti ilə yazdığı məktubda Azərbaycanın mühacirətdə yaşayan görkəmli ictimai-siyasi xadimləri haqqında qısa da olsa məlumat verir, Azərbaycanın bolşevik işğalına məruz qalmasının səbəblərini analitik olaraq anladır, eyni zamanda ayrı-ayrı şəxslərin müstəqillik zamanı və müstəqillikdən sonrakı fəaliyyətləri ilə bağlı müxtəlif mülahizələr irəli sürürdü. Məktubda adları sadalanan böyük şəxsiyyətlərin demək olar ki, hamısını tanıyırdım. Orda mənə naməlum olan yalnız bir isim vardı, o da Əziz Alpoud idi. Əkbər ağa cəmi bircə cümlə ilə onun adını çəksə də onu böyük tarixi şəxsiyyət kimi xarakterizə edir və ona qarşı törədilən haqsızlıqlardan heyrətini gizlətmirdi.

- Məktub sizin əilinizə hardan keçmişdi?

- Mənim əsgərlik yoldaşım Tiflis dövlət arxivindəki şöbələrdən birinə rəhbərlik edirdi. Onun köməkliyilə 1995-ci ildən etibarən dəfələrlə o arxivdə Azərbaycanımızın cümhuriyyət və hərb tarixi ilə bağlı araşdırmalar aparmışdım. Məktubu da o zaman o arxivdən götürmüşdüm.

- Əkbər ağa barəsində bəlkə bir az məlumat verəsiniz?

- Şeyxülislamzadə 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın müstəqilliyinə imza atan şəxslərdən biri, o dövrün ziyalısı və ictimai xadimidir. 1998-ci ildən bəri Əziz Alpoud haqqında məlumat əldə etmək istəyirdim. Nə Bakıda, nə Tiflisdə, nə də Ankarada onun barəsində bilgi vardı. Bunun səbəbini isə tam sonralar bildim. Və bildim ki, Əziz Alpoud adlı bir şəxs olmayıb, bu, sadəcə olaraq onun gizli ləqəbi imiş. Uzun illər Almaniya və Türkiyədə mühacirətdə yaşayan Əziz Alpoudun əsl adı isə Mirəbdüləziz Seyiddir. Ta 2008-ci ilin dekabrınadək ümidimi tamamilə üzmüşdüm, ancaq o vaxt Ankarada keçirilən hekayə yarışmasındakı iştirakım Əziz Alpoudun “tapılmasına” gətirib çıxartdı. Belə ki, orda türk yazarlarından biri Əziz haqqında bilgisi olduğunu bildirdi və 2010-cu ilin mayında onun köməkliyilə Əziz Alpoudun türk dilində yazılmış bu memuar əsərini elektron variantında mənə göndərdilər.

- Və başladınız oxumağa. İlk baxışdan sizi o əsərdə cəlb edən nə oldu?

- Tarixi şəxsiyyətlərimiz, xalqımız və cümhuriyyət dövlətimiz haqqında ciddi və böyük əhəmiyyət kəsb edən məqamları tapdım.

- O məqamlar əsasən hansılardır?

- 21-ci əsrin ortalarında mühacirətdə yaşayan bir azərbaycanlının Azərbaycanın müstəqilliyinə olan inamı. Bu inam o əsərin əsas süjet xəttidir. Təsəvvür edin, 1961-ci ildə yazılmağa başlayan bu əsərin girişində Əziz Alpoud nə yazıb? “Heç şübhə etmirəm ki, üçrəngli bayrağımız Millət Məclisinin binası üstündə yenə də dalğalanacaq və Xəzərdən əsən küləklər onu salamlayıb oxşayacaq. Ölməyib o günü görsəm, necə də xoşbəxt olaram”. Bu əlyazmalarda 1903-cü ildən başlayaraq ta ötən əsrin 70-ci illərinədək bir dövr əhatə olunur. 1905-ci il Tiflisdə ermənilərin Çar Rusiyasının havadarlığı ilə azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlar, həmin dövrlərdə ermənilərin Bakıda etdikləri vəhşiliklər, ilk Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaradılması üçün seçilən məkan və şərait, 1918-cil il mart soyqırımının təfərrüatları, müstəqilliyimizə doğru gedən yollar, xilaskar Türk Ordusunun Azərbaycana gəlişi, Xİ Qırmızı Ordunun Bakını işğal etməsi və s.

- O dövrü əhatə edən belə səpgili materiallar istər tarix kitablarında, istərsə də müəllif yazılarında geniş yer tutub. Əziz Alpoudun qələmə aldığı bu əsərdə daha fərqli nələr var?

- Sözsüz ki, belə əsərlər çox yazılıb, ancaq inanın ki, bu kitab o yazılanların tam əksinə olaraq əsl faktlara söynənərək tarixi məqamlarımıza yeni düzən verəcək.

- Konkret olaraq tarixi şəxsiyyətlərimizdən kimlərin haqqında geniş bilgi verilib?

- Bunların adlarını sadalasaq, siyahı çox uzun alınar. Bu kitabda bizim tarixdən tanıdığımız və tanımadığımız çox şəxsiyyətlərin adları çəkilir. Fətəli Xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Məmmədəmin Rəsulzadə, Nağı Şeyxzamanlı, general Tlexas, ilk ordumuzun qurucusu, polkovnik Cahangir Cahangirbəyli, Azərbaycandan kənarda Mirzə Kiçikxan, Rusiyada Çiçerin, Türkiyədə Atatürk və Alparslan Türkeş, Almaniyada Hitlerin yavəri və digər tarixi şəxsiyyətlərimiz... Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, Əziz Alpoud Atatürklə, sonralar isə Alparslan Türkeşlə dostluq əlaqəsində olub. Bu iki böyük şəxsiyyət ona böyük inam bəsləyib...

- Müəllif Azərbaycanın o vaxtkı şəxsiyyətlərini necə xarakterizə edir?

- Həm müsbət, həm də mənfi. Fətəli Xan Xoyski istisna olmaqla, onların heç birini yüksək səviyyəli intellekt sahibi hesab etməyib. Hətta, onların bəzilərini qorxaqlıqda və milli xəyanətdə suçlayıb. Kitabı oxuyanda elə şok məlumatlara rast gələcəksiniz ki, indiyədək sitayiş etdiyiniz şəxslər bir göz qırpımında öz funksionallıqlarını tamamalilə itirəcək.

- Əziz Alpoudun Ənvər Paşayla görüşü ilə bağlı hansı gizli məqamlardan söz açılır?

- Elə məqamlar çoxdur. Misal üçün, 1920-ci ilin sentyabrında Bakıda keçiriləcək şərq müsəlmanlarının qurultayına Ənvər Paşa da nümayəndə kimi dəvət olunubmuş, ancaq Nəriman Nərimanov onun xalqla görüşünə bilavasitə maneçilik törədib. Əziz Alpoud bu məqamları çılpaqlığı ilə qələmə alıb. Eyni zamanda həmin qurultayda türk kommunistlərinin və başqa şəxslərin Ənvər Paşaya etdikləri haqsız hücumlardan da söhbət açılır.

- Daha hansı gizli məqamlar var?

- Onların sayı çoxdur. Təkcə onu deyim ki, 1921-ci il oktyabrın 31-də “Qurtuluş” adlı Ümumazərbaycan təşkilatı Azərbaycanda sovet hakimiyyətini devirməyi planlaşdırırmış. Bu təşkilatın mərkəzi Çəmbərəkkənddə olub, başçıları Həsən adlı bir şəxs, köməkçiləri isə Ələsgər və Əziz Alpoudun özü olub. Bu üçlük sistemilə qurulmuş təşkilatı məxfi şəkildə peşəkar hərbçilər və xalqın bir çox vətənpərvər nümayəndələri də dəstəkləyirmiş.

- Bəs, planın həyata keçməsinə kimlər maneçilik törədib?

- Bu, acı bir təsadüfdən olub. O vaxtlar Nargin adasında bolşeviklər tərəfindən güllələnən vətənpərvərlərdən biri o təşkilatın gizli planını ağzından qaçırıb.

- Təbii ki, 600 səhifəlik bir kitabdakı bütün məqamları bir müsahibəyə yerləşdirmək olmaz. Ona görə də sonda Əziz Alpoudun həyat yolu haqqında bir neçə kəlmə deyin?

- Bu şəxs ötən əsrin əvvəllərində Tiflisin 1-ci klassik gimnaziyasında təhsil alıb, sonra Estoniyanın Tartu Dövlət Universitetinin tibb fakültəsinə qəbul olunub. Tələbə olarkən o, universitetdə tələbə hərəkatının liderlərindən biri olub. Hətta, 1917-ci ilin fevral Burjua-Demokratik İnqilabından sonra 22 yaşında Estoniyanın rabitə və teleqraf naziri vəzifəsinə təyin olunub. Az sonra isə təhsilini Xarkov Universitetinin hüquq fakültəsində davam etdirib. 1918-1920-ci illərdə Əziz Alpoud Azərbaycanın dəmir yolları üzrə baş hakimi olub. 1921-ci ildə çevriliş planına görə həbs olunaraq haqqında güllələnmə hökmü çıxarılıb və elə bu hökm altında da sürgün olunub. Sürgün edildiyi şəhərlərin xəritəsi də çox maraqlıdır. Rostov, Moskva, Tambov, Arxangelsk, Xolmoqorı. Onu da deyim ki, Moskva həbsxanasında olarkən Əziz Alpoud 1922-1930-cu illərdə SSRİ xarici işlər komissarı vəzifəsində çalışan Çiçerinlə bir kamerada yatıb.

- Bəs sonra?

- Sonrası isə qalsın kitab nəşr olunan günə...

P.S. Çap olunacaq bu kitabda Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin ən ünlü simalarından biri haqqında tükürpədici və danılmaz faktlarla sübut edilən bilgiləri biz bilərəkdən açıqlamadıq...

Babək Göyüş

Üç nöqtə.- 2010.- 15 dekabr.- S. 9.