Ermənistanda silahlı qüvvələr əsasən müxalifətin nəzarətində idi

(Əvvəli ötən sayımızda)

Bu arada doğma torpaqlarından qovulan soydaşlarımızın sayı günbəgün artırdı. 1990-cı ilin ortalarında Ermənistanda 15 min nəfərin daxil olduğu silahlı qruplaşmalar fəaliyyət göstərirdi. Onlardan 10 min nəfərlik erməni milli ordusu (EMO) əsasən sərhəd bölgələrində və Dağlıq Qarabağda yerləşirdi. Həmçinin, bəzi siyasi qurumların, o cümlədən Erməni Ümummilli Hərəkatının, Daşnaksütyunun hərbləşdirilmiş birləşmələri var idi. Muş, NART, Adana, Aydvat, Tiqran Mess kimi nisbətən kiçik qruplaşmalar 50-dən 700-dək döyüşçünü birləşdirirdi. Bu hərbi qüvvələr 30-a qədər zirehli texnikaya, 150-yə qədər doluvuran qurğu, onlarla minomyot, 20-dən artıq Mi-4 və Mi-8 vertolyotuna malik idilər. Silahlı qüvvələr əsasən müxalifətin nəzarəti altında idi. Lakin hakimiyyət tərəfindən onların formalaşdırılmasına maneçilik törədilmirdi. 1990-cı ilin yayında müxalifət hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra həmin silahlı qruplaşmalara qanuni status verildi, yəni Ermənistanın rəsmi silahlı qüvvələri kimi fəaliyyətlərini davam etdirdilər.

SƏRHƏDBOYU YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİ GÜCLÜ TOP ATƏŞİNƏ TUTULURDU

L.Ter-Petrosyanın rəhbərlik etdiyi yeni hakimiyyət Azərbaycana qarşı işğalçı və ilhaqçı niyyətlərini artıq gizlətmirdi. 1990-cı ildə Erməni mili ordusu Azərbaycanla sərhədin şimal-qərb hissəsində hərbi əməliyyatları genişləndirdi. Həmin il martın 24-də və avqustun 20-də erməni silahlıları 2 dəfə Qazax rayonunun Bağanis Ayrım kəndinə girdilər və evlərin əksəriyyətini yandırdılar. Kənd sakini Dadaş Əsliyevin 5 nəfərlik ailə üzvləri öz evlərində diri-diri yandırıldılar. Bununla Qazax rayonunun ilk kəndi işğal olundu. Ermənilər eyni zamanda Qazax və Tovuz rayonlarının sərhədboyu digər yaşayış məntəqələrini güclü top atəşinə tutdular. Ermənilərin bu cür genişmiqyaslı əməliyyatı Moskvanın regionda olan hərbi qüvvələrinin rəhbərliyini də ciddi narahat etdi. Ona görə də dərhal bəzi əks əməliyyatlar həyata keçirildi və erməni silahlı birləşmələri ağır itkilərə məruz qaldılar. Bu məğlubiyyətdən sonra Erməni milli ordusunda yaranmış ruh düşgünlüyündən prezident L.Ter-Petrosyan istifadə etdi. Bu ordu bir çox məqamlarda müstəqillik nümayiş etdirir, hətta prezidentin hakimiyyəti üçün təhlükə təşkil edirdi. L.Ter-Petrosyan EMO-nun məğlubiyyətini bəhanə gətirərək, İrəvanda fövqəladə vəziyyət elan etdi. Hərbi birləşmələr buraxıldı, onların rəhbərləri neytrallaşdırıldı. Sıravi heyəti isə özünün rəhbərlik etdiyi Erməni Ümummilli Hərəkatının silahlı qüvvələrinin tərkibinə daxil etdi. Ermənistan formal olaraq Sovet imperiyasının tərkibində qalır, lakin artıq tam müstəqil siyasət yeridir və müstəqil silahlı qüvvələrini formalaşdrırdı.

ERMƏNİSTAN RƏHBƏRLİYİ MOSKVA İLƏ RAZILAŞDIRILMAMIŞ BİR NEÇƏ SİYASİ QƏRAR QƏBUL ETDİ

1991-ci ilin əvvəlində Ermənistan rəhbərliyi Moskva ilə razılaşdırılmamış bir neçə siyasi qərar qəbul etdi. 1991-ci il martın 17-də SSRİ-nin yeni ittifaq müqaviləsi əsasında saxlanılmasına dair referendumun keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Azərbaycan rəhbərliyi referendumun keçirilməsinə razılıq verdi. Ermənistan isə 5 digər müttəfiq respublika ilə birlikdə boykot yolunu tutdu. Ona görə də Kreml Ermənistan rəhbərliyini cəzalandırmaq və yenidən öz təsir dairəsinə qaytarmaq üçün bəzi yarımçıq addımlar atmaq qərarına gəldi. Sovet imperiyasının Müdafiə və Daxili İşlər Nazirliklərinin, həmçinin Azərbaycan Xüsusi Təyinatlı Müdafiə Dəstələrinin 6 minlik qüvvəsi ermənilərin baza rayonlarına qarşı yeridildi. Bu qüvvələrin 3 min nəfəri Azərbaycan XTMD-nə məxsus idi və əsas ağırlıq da onların üzərinə düşürdü. Aprelin 30-dan mayın 15-nə qədər davam edən əməliyyat nəticəsində Çaykənd (Çetaşen), Qarabulaq (Martunaşen), Hadrut istiqamətlərində ermənilərin bir sıra baza məntəqələri ləğv edildi. Canlı qüvvələri, o cümlədən Ermənistan Daxili İşlər Nazirliyinin 11 əməkdaşı məhv edildi. Lakin Moskva əməliyyatı çox tez dayandırdı və baza rayonlarının ləğv edilməsi başa çatdırılmadı. İyul ayında Azərbaycan Xüsusi Təyinatlı Müdafiə Dəstəsi müstəqil şəkildə Goranboy rayonunun içərilərinə doğru irəlilədi. Ağır döyüşlərdən sonra Manaşid, Buzluq, Erkəc baza məntəqələri düşmənlərdən azad edildi.

ƏMƏLİYYATINDAN SONRA ERMƏNİLƏR CİDDİ ŞƏKİLDƏ GERİ ÇƏKİLDİLƏR

1991-ci ilin yaz-yay əməliyyatından sonra ermənilər ciddi şəkildə geri çəkildilər. İyulun 19-da vilayət soveti «qarşıdurmadan dialoq və danışıqlar siyasətinə keçmək» haqqında qərar qəbul etdi. Ermənilər bu vaxt qoşunların Dağlıq Qarabağdan çıxarılması müqabilində Azərbaycanın tərkibindən çıxmağa dair qərarlarını ləğv edəcəklərini bildirdilər. Partiya funksioneri Valeri Qriqoryanın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti bu təkliflə Xankəndindən Bakıya gəldi. İyulun 20-də Bakıda V.Qriqoryanın qrupu ilə görüş keçirildi. Onların gətirdikləri müraciətdə göstərilirdi ki, SSRİ və Azərbaycan SSR konstitusiyaları əsasında danışıqlar aparmağa hazırdırlar. Bu, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalması demək idi. Nümayəndə heyəti Xankəndinə qayıtdıqdan az sonra, avqustun 10-da V.Qriqoryan öldürüldü. Bu hadisələrlə eyni vaxtda, iyulun 20-də L.Ter-Petrosyan Novo-Oqaryovada M.Qorbaçovla görüşüb və yeni ittifaq müqaviləsi ilə bağlı güzəştə getməyə razılaşdı.

DAĞLIQ QARABAĞDAKI HƏRBİ QÜVVƏLƏR İDARƏOLUNMAZ VƏZİYYƏTƏ DÜŞDÜ

Sovet imperiyasının rəhbərliyində siyasi böhranın dərinləşməsi və 1991-ci ilin avqustunda baş verən dövlət çevrilişi vəziyyəti kökündən dəyişdi. Moskva regionlar üzərində nəzarəti itirdi. Avqustun sonunda imperiyanın Dağlıq Qarabağdakı hərbi qüvvələri idarəolunmaz vəziyyətə düşdülər. Komandirlərin əksəriyyəti erməni silahlı dəstələri tərəfindən ələ alındılar. Bu şəraitdə Ermənistan Dağlıq Qarabağda geniş fəaliyyətə başladı. Sentyabrın 2-də burada «Dağlıq Qarabağ respublikası» deyilən qondarma qurumun yaradıldığı elan edildi. Ermənistan işğal faktını gizlətmək üçün qondarma «qurumu» ortaya atdı. Dərhal ərazidəki 15 min nəfərlik erməni silahlı dəstələri «Dağlınq Qarabağ respublikası özünümüdafiə qüvvələri» adı altında birləşdirildi, sonralar isə «DQR müdafiə ordusu» adlandırıldı. Azərbaycan Ermənistanın Dağlıq Qarabağın «müstəqilliyi» ilə manipulyasiya etməsinə cavab olaraq noyabrın 26-da bu ərazinin muxtariyyətini ləğv etdi. Ermənilər 1991-ci il sentyabrın ortalarında Goranboy rayonunun qərb hissəsində hücuma keçərək bir neçə yaşayış məntəqəsini yenidən zəbt etdilər. Oktyabrın əvvəlindən isə azərbaycanlıların Dağlıq Qarabağdan çıxarılması məqsədi ilə geniş əməliyyatlara başladılar. Oktyabrın 28-də ermənilər Xocavənd (Martuni) rayonunun yaşayış məntəqələrinə hücum etdilər. Noyabrın 16-da Hadrut rayonunun ərazisinə keçdi. Bu hücumlar nəticəsində erməni silahlı dəstələri Dağlıq Qarabağda azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin əksəriyyətini zəbt etdilər.

Üç nöqtə.- 2011.- 18 noyabr.- S. 5.