Xalqımızın həyat tərzi xalçalarımızda əks olunur

Adı və özünəməxsusluğu ilə fərqlənən Azərbaycan xalçaları. Bu dəfə bu barədə danışacağıq. Şərq xalçaçılıq sənətinin bir qolu hesab olunan qədim tarixə malik Azərbaycan xalçaları 2010-cu ildə YUNESKO-nun "Qeyri-maddi Mədəni İrs" siyahısına salınıb. Lakin bir çox sərvətlərimiz kimi xalçalarımıza da göz dikənlər az deyil. Buna sübut kimi onu deyə bilərik ki, dünya muzeylərində çox zaman xalçalarımız Qafqaz, İran, bəzən hətta erməni xalçaları adı ilə nümayiş etdirilir. Lakin bu yerdə onu deməyə əsas var ki, Azərbaycanda xalçaçılığın yaranması və inkişafı haqqında bir çox dünya tarixçiləri məlumat vermişlər. Lətif Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin rəhbəri, sənətşünaslıq elmləri doktoru Röya Tağıyeva xalçalarımızın tarixindən və inkişafından danışdı. Bildirdi ki, Azərbaycan xalçalarının tarixini tunc dövründən izləyə bilirik.

“Azərbaycan xalçalarının tarixini tunc dövründən dəqiq izləyə bilirik. Tunc dövründən başlayaraq bu sənət günümüzədək inkişaf edərək gəlib çatıb. Arxeoloqların əldə etdikləri keramik məmulatlarda olan bəzəkləri biz bugünkü xalçalarda tapırıq. Vaxt dəyişməyinə baxmayaraq, demək olmaz ki, xalçalarımız həmin rəsmləri təkrar edir. Dövrlərdən asılı olaraq xalqın həyatında baş verən hər hansı bir hadisə, hər hansı bir addım həmin dövrün xalçalarında öz əksini tapıb. Bu da xalça sənətinin zənginliyidir. Biz burda qədim türk ünsürlərini, sitayişlərə olan elementləri görürük. Atəşpərəstlik dövrünə, islam dünyasına aid motivlər öz əksini tapıb. Yəni hər bir dövr xalça sənətinə bir zənginlik bəxş edib. Xalça həmişə xalqla ünsiyyətdə olub və xalqımızın həyatını özündə əks etdirə bilib. Qeyd etmək istəyərdim ki, bu sənət türkdilli xalqların sənətidir. Bundan bir çox xalqlar bəhrələniblər və inkişaf etdiriblər. Azərbaycan, türk, şərq xalçalarını götürəndə onların hər birinin özünəməxsus ənənəsi var. Türk xalçaları rəng çalarına, kompozitsiya quruluşuna, ornament seçiminə görə digər ölkələrin xalçalarından seçilir. Mən deyərdim ki, bütün türk xalqlarının xalçaları içərisində ən zəngin mənəviyyat Azərbaycan xalçalarında cəmlənib. Xalçaçılıq Azərbaycan xalqının həyat tərzi ilə sıx bağlı olub, qoyunçuluğun inkişafı ilə əlaqədar inkişaf edib. XVIII əsrdən başlayaraq Azərbaycan xalçalarının bölgələrə bölünməsi daha dəqiq görünür. Bu ənənə hazırda davam edir. Bu ənənəyə uyğun Azərbaycan xalçasının 7 məktəbə bölünür: Quba, Şirvan, Gəncə, Qarabağ, Qazax, Təbriz və Abşeron. Hər bir bölgənin coğrafi şəraiti ilə bərabər özünəməxsus tarixi də olub və bu da xalça üzərində öz əksini tapıb. XV-XVI əsrlərdə Təbriz dünyada miniatür mərkəzi kimi şöhrət tapmışdır. Məşhur miniatürçülərin hazırladıqları xüsusi eskizlər əsasında xalçalar toxunurdu. Demək istəyirəm ki, milliliklə bərabər hər bir xalçanın bölgələrə məxsusluğu da olub. Xalçalarımız həm bədii, həm də texniki xüsusiyyətlərinə görə bölgələrə bölünür. Dağlıq bölgələrdə xalılar qalın toxunardı və xovu daha hündür olurdu. Aran bölgələrində isə daha incə, zərif olurdu. Bu fərqliliklər Azərbaycan xalçasının zənginliyini təmin edib. Baxmayaraq ki, hər bir xalçada millilik yaşadılıb, bununla bərabər fərqlilik də öz əksini tapıb. Xalçaların ornamentləri çoxdur. Hər bir bölgə də milli ornamentlərdən birini seçib, onun əsasında kompozitsiyasını qurur. Bakı, Şirvanda buta, Gəncə, Qazax, Qarabağ kimi zonalarda türk xalqlarına məxsus xaç elementi daha çox istifadə olunub. Xalça sənəti bəzək və yaraşıq tərəfdən öz zənginliyini saxlasa da, xalçaya olan qeyri-maddi anlayış itib. Bununla əlaqədar 2010-cu ildə Azərbaycan xalçası YUNESKO-un “Qeyri maddi-mənəvi irs” siyahısına daxil edilib. Xalça sənəti ilə bağlı tədris problemləri var. Çalışırıq ki, uşaqlar bu sənətlə baxçada, məktəbdə tanış olsunlar. Bizdə uşaqlar üçün proqramlar hazırlanır. Muzeyimizdə bu ünsürləri uşaqlara öyrədəcək rəssamlar var. Uşaqların yaşlarına görə də proqramları var. Bu işlər ona görə görülür ki, xalça sənətinin mənəviyyatı itməsin. Elə xalçalar var idi ki, xəstəlik vaxtı toxunurdu və inanca görə həmin xalçanı evə sərəndən sonra həmin xəstəlik evdən çıxırdı. Gəlin üçün xalılar toxunardı ki, onu qorusun”

Üç nöqtə . -2012.- 31 iyul- S. 13.