Urbanizasiya və ekoloji problem

Zəngin təbii sərvətlər onun ətrafında çoxlu sayda insanların məskunlaşmasına səbəb olur

Şəhər yerlərində məskunlaşmış müvəqqəti məcburi köçkünlər sosial-ictimai həyat tərzini dəyişməli olublar

Ermənistan-Azərbaycan müharibəsindən Azərbaycan ərazisinin 20 faizindən çoxu (17min kv.m) işğal altında, bir milyon Azərbaycan vətəndaşı öz torpaqlarında qaçqın vəziyyətindədir. Məlumdur ki, qaçqın və məcburi köçkünlərin məcburiyyət qarşısında tərk etdikləri daimi yaşayış yerləri onların formalaşmasında, təşəkkül tapmasında bilavasitə həlledici təsirə malik olub. Qaçqınların əsas məşğuliyyəti üçün kənd təsərrüfatı, əkinçilik, maldarlıq səciyyəvi olub. Son dövrlərdə onların həyat tərzi istər forma, istərsə də məzmunca dəyişib. Təbii mühitə, torpağa bağlı insanlar, əsasən, şəhərlərdə, şəhər tipli qəsəbələrdə yerləşdikləri üçün kənd təsərrüfatından uzaqlaşıblar.

Şəhər yerlərində məskunlaşmış müvəqqəti məcburi köçkünlər sosial-ictimai həyat tərzini dəyişməli olublar. Necə deyərlər insan təbii kompleksin ayrılmaz hissəsi olmaqla mühitə qarşı münasibətdə müəyyən mənada rəqib rolunu oynasa da, o, mühitin tələblərinə tabe olaraq məskunlaşdığı ərazinin iqliminə və şəraitinə uyğun şəkildə öz həyat tərzini dəyişir.

Qaçqınların böyük hissəsinin iri şəhərlərdə mərkəzləşməsi ilə bağlı urbanizasiya problemləri, elmi texniki tərəqqinin doğurduğu sosial-mənəvi nəticələr ictimai həyatın bütün sahələrində kəskin şəkildə özünü büruzə verir. Bu proseslə bağlı mənzil, işsizlik, xidmət, ekologiya və s. sahələrdə həlli çox mürəkkəb problemlər yaradır. Bu problemlər isə öz növbəsində əhalinin demoqrafik vəziyyətinin əsas göstəriciləri kimi doğum, təbii artım səviyyəsinin tədricən aşağı düşməsinə, bir yaşınadək və bir yaşından yuxarı uşaqlar arasında ölüm səviyyəsinin artmasına səbəb olur.

Əhalinin sağlamlığı sahəsində, milli genefondumuz sahəsində narahatçılıq doğuran digər səbəb məcburi köçkünlər arasında ana ölümünün artması tendensiyasıdır. Düzdür, son illərdə bu ölüm halları azalıb, lakin bu gündə onlar arasında ölüm halları inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə yüksəkdir. Demoqrafik vəziyyətin inkişaf meyllərini səciyyələndirən ən mühüm göstəricilərdən digəri isə əhalinin nikah və boşanma səviyyəsindən asılıdır. Bu sahədə mövcud olan problemlərin, belə demək mümkündürsə, ən yenisi Azərbaycan mentalitetinə xas olmayan belə bir haldır ki, hazırda 25-29 yaşlı gənclərin arasında subayların sayına görə respublikamız MDB ölkələri arasında ilk yerlərdən birini tutur. Xüsusilə məcburi köçkünlər arasında bu yaşda olanlar çoxdur. Halbuki, onlar yaşadıqları rayonlarda daha tez evlənirdilər və bu yaşda olanların bir və ya iki uşağı olurdu. Bu isə demoqrafik göstəricilərə müsbət təsir edirdi. Lakin Erməni-Azərbaycan müharibəsindən sonra vəziyyət dəyişib. Əsasən şəhərlərdə məskunlaşan məcburi köçkünlər bir sıra problemlərlə qarşılaşdığından gec ailə qurmalı olurlar. Bu ailələrdə uşaqların sayında da azalma müşahidə olur. Əgər münaqişədən əvvəl bu ailələrdə orta hesabla 6-7 uşaq olurdusa, indi ən yaxşı halda bu 2-3 uşaq normal sayılır. Göründüyü kimi doğum kəskin azalıb. Bu isə demoqrafik göstəricilərə təsir edir.

Bütün bunlar erməni təcavüzünün demoqrafik duruma göstərdiyi acınacaqlı nəticələrdir, hazırda demoqrafik vəziyyətin göstəriciləri sayıla bilən ən mühüm amillərdən biri də əhalinin miqrasiyasıdır. Bu qaçqınlar və kənd əhalisinin miqrasiyası, yəni urbanizasiyanın ekstensiv inkişafı prosesi hesabına baş verib. Ermənistan silahlı qüvvələrinin hərbi təcavüzü nəticəsində hər şeyi sıfırdan başlamağa məcbur olan, psixoloji sarsıntı keçirən insan axını miqrasiya prosesini tənzimləməyə imkan verməyib. Nəticədə bu prosesin kortəbii inkişaf şəklində davam etməsi təbiətimizi və iqtisadiyyatımızı müstəqilliyimizin ilk dövrlərində acınacaqlı hala saldı. Məcburi köçkünlərin çoxunun Abşeron iqtisadi rayonuna axını da orada iqtisadi imkanların geniş olması ilə bağlı idi. Hazırda respublikanın sosial-mədəni fondunun 70 faizinin və iqtisadi imkanlarının yarıdan çoxunun Abşeron iqtisadi rayonunda yerləşməsi oranı daha cəlbedici edir. Bu isə regionda urbanizasiya səviyyəsinin yüksəlməsi ilə özünü göstərdi. Məsələn: Bakı, Sumqayıt və Abşeron rayonunda xidmət sahələri bu gün təqribən iki milyon adama xidmət etmək gücünə malikdir. Hazırda isə bu regionlarda dörd milyona yaxın adam cəmləşib. Bu, Azərbaycan əhalisinin 40 faizdən çoxunun burada məskunlaşmasından xəbər verir. Bu isə istər demoqrafik, istərsə də ekoloji cəhətdən qətiyyən məqsədə müvafiq deyil. Bu cür intensiv axınlar həmin rayonlarda onsuz da dözülməz olan ekoloji şəraiti son həddə çatdırıb. Xüsusilə, əhalinin Xəzər dənizi sahilində məskunlaşması dənizin çirklənməsi və bununla əlaqədar ekoloji şəraitin korlanmasına səbəb olub. Zəngin təbii sərvətləri və müalicə əhəmiyyəti tarixən onun ətrafında çoxlu sayda insanların məskunlaşmasına səbəb olub. Xəzər dənizinin əsas çirklənmə mənbələri isə onun hövzəsində, sahillərində və akvatoriyalarında yerləşən şəhərlərin və sənaye obyektlərinin çirkab suları, dəniz nəqliyyatından və neft mədənlərindən daxil olan müxtəlif çirkləndiricilərdir. Hazırda Azərbaycanın Xəzər sahili zonalarda 5 milyona qədər əhali yaşayır ki, onların da həyat fəaliyyəti bilavasitə bu dənizlə (əsasən də balıqçılıqla) bağlıdır. Dünyanın ən məhsuldar su sahəsi olan Xəzər yeganə dənizdir ki, nərə balıqlarının böyük ehtiyatı (təxminən 95%) burada cəmləşib. Xəzərin varidatı bununla tükənmir. Neft-qaz ehtiyatı potensialına görə də o, dünyanın ən iri karbohidrogen xammalı mərkəzlərindən biridir. Ona görə də onun sahilində əhalinin sıxlığı daha yüksəkdir. Ölkə əhalisi də istər məcburi köçkünlər olsun, istərsə də digər rayonların sakinləri olsun birinci növbədə bura köçməyə üstünlük veriblər. Əhalinin onun ətrafına yığılması isə onun ekologiyasına mənfi təsir edir. Aydındır ki, bu region həddindən artıq yüklənib.

Regionun torpaq sahələri də bir çox səbəbdən yararsız vəziyyətə düşüb. Əgər bu torpaq sahələri əkinə yararlı olsa idi Bakını və ətraf qəsəbələri ərzaqla təmin edə bilərdi. Bu həm də əhalinin işlə təminatında rol oynaya bilərdi. Amma torpaq sahələrinin çox hissəsi yararsızdır. Onun təmizlənməsinə isə hökumət milyonlarla manat xərcləyir.

Aydındır ki, məcburi köçkünlərin müəyyən bir hissəsi isə respublikamızın bəzi rayonlarında salınmış yaşayış məntəqələrində yaşayırlar. Bu onların yaşayış şəraitinin xeyli yaxşılaşmasına səbəb olub. Amma dağ rayonlarından məcburi köçkünlər yeni yerlərdə iqlimə asanlıqla uyğunlaşa bilmirlər. Bu səbəbdən də yaşlılar arasında ölüm səviyyəsi yüksək olaraq qalır.

Bütün bunlar erməni təcavüzünün cəmiyyətimizə və təbiətimizə vurduğu ağır yaraların nəticəsidir. Erməni işğalı bir milyona qədər soydaşımızı həyatın dəhşətləri qarşısında gücsüzlüklərini dərk etmələrinə, həyatları boyu qazandıqları hər şeyi bir anın içərisində itirib, xilas olmaq üçün dərbədər olmağa vadar edib. Öz xəstə millətçiliyinin əsiri olan Ermənistan Azərbaycana olan torpaq iddiası ilə milyondan artıq insanın həyatını cəhənnəmə çevirib. Həyatın çətinliklərindən doğan sadə bir məntiq problemdən çıxış yolunu yalnız və yalnız torpaqlarımızın geri qaytarılmasında tapır. Bu demoqrafiya göstəricilərinə də müsbət təsir edərdi. Azərbaycan buna nail olacaq.

Üç nöqtə. – 2012. – 24 noyabr. – S. 8.