İnformasiya təhlükəsizliyi mədəniyyətinin formalaşması zəruridir

Elektron dövlət proqramlarının reallaşdırılması zamanı təhlükəsizlik məsələləri təmin edilməlidir

İnformasiya texnologiyalarının inkişafı və istifadəçilərinin sayının sürətlə çoxalması kompyuter sistemlərinə olan təhdidlərin daha geniş xarakter almasına və onların reallaşdırılmasının daha böyük fəsadlar törətməsi ehtimallarının artmasına səbəb olur. Qlobal informasiya cəmiyyətində informasiya iqtisadiyyatın, elmin, təhsilin, siyasi və ictimai fəaliyyətin digər sahələrinin aparıcı amilinə çevrilir. Bu baxımdan informasiya cəmiyyəti çox mürəkkəb formada qarşılıqlı münasibətdə olan korporativ və açıq informasiya fəzalarının toplusundan ibarətdir. Ümumiyyətlə, informasiya cəmiyyətinin formalaşması mərhələləri beş səviyyədən ibarətdir: kommunikasiyalaşma, kompyuterləşmə, şəbəkələşmə, informasiyalaşma və virtuallaşma. İnformasiya təhlükəsizliyinə olan təhlükələrin meydana çıxmasının əsas səbəblərindən biri kimi isə beynəlxalq səviyyədə İnternetin fəaliyyətini tənzimləyən mexanizmlərin olmamasını göstərmək olar. İnternetin sürətli inkişafı və istifadəçilərinin sayının kütləvi şəkildə artması ilə kompyuter və kommunikasiya sistemlərinə olan təhdidlər daha ehtimallı olur və onların realizəsi nəticəsində yaranan fəsadlar daha da geniş miqyas alır. Müxtəlif səviyyələrdə təhlükələrin olmasına baxmayaraq, istənilən halda, təhlükələrin mənbəyi insandır. Hər bir insanın daxili dünyası, yaşadığı mühit, psixoloji durumundan asılı olaraq cəmiyyət qarşısında məsuliyyətini itirməsi başqalarının hüququnun pozulması ilə nəticələnir.

KORPORATİV İNFORMASİYA FƏZASININ TƏHLÜKƏSİZLİK SİYASƏTİ İŞLƏNİLMƏLİDİR

Statistik hesabatlara görə, sistemin öz istifadəçilərinin hərəkətləri nəticəsində vurulan ziyanın həcmi artıq virusların vurduğu ziyanı üstələyir. Təhlükəsizlik sahəsində bir çox problemlər istifadəçilərin, sistem administratorlarının və digər mütəxəssislərin informasiya təhlükəsizliyi sahəsində biliklərinin lazımi səviyyədə olmaması nəticəsində yaranır. Təbii ki, insan amilinə bağlı olan bu problemlərin aradan qaldırılması informasiya təhlükəsizliyi mədəniyyətinin formalaşmasını zəruri edir. Vətəndaşlarda informasiya mədəniyyətinin vacib hissəsi olan informasiya təhlükəsizliyi mədəniyyətinin formalaşdırılması istiqamətində davamlı və məqsədyönlü tədbirlərin görülməsi də müasir dövrdə mühüm məsələyə çevrilir. Belə ki, istifadəçilərə informasiya-kommunikasiya sistemlərində iş zamanı gözlənilən təhlükələr və onlarla mübarizə mexanizmləri haqqında zəruri biliklər verilməlidir. İnternet şəbəkəsindən istifadə mədəniyyətini formalaşdırmaq, neqativ təsirlərə qarşı “immunitet”in möhkəmləndirilməsi üçün bu mədəniyyət normalarını aşılamaq lazımdır. Cəmiyyətin informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasına məsuliyyət bölgüsü də qeyd olunan bütün səviyyələr üzrə aparılmalıdır. Hər bir korporativ informasiya fəzasının təhlükəsizlik siyasəti işlənilməli və həyata keçirilməlidir. Xüsusən, cəmiyyətin informasiya təhlükəsizliyinin əsas komponenti sayılan enerji təhlükəsizliyi məsələsi daim diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, enerji təhlükəsizliyi hər hansı bir dövlətin daxili məsələsi olmadığı üçün istənilən ölkədə olan serverin sıradan çıxması mövcud informasiya resurslarına digər ölkələrdən də çıxış imkanının məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxarır. İnformasiya təhlükəsizliyinin mühüm vəzifələrindən biri də informasiya azadlığının təmin olunmasıdır. İnformasiya azadlığının təmin olunmasının mühüm göstəricisi kimi fasiləsiz, məhdudiyyətsiz informasiya resurslarına çıxış imkanının (əlyetərliliyin) olmasıdır. İnsanların İnternetə çıxış sürətinə tələbatının çox yüksək templə artması bəzi ölkələrdə informasiya azadlığının təmin olunması üçün vətəndaşların İnternetə çıxış sürətinin minimum həddi haqqında qanunlar qəbul olunmasını zəruri edib.

Qeyd etmək lazımdır ki, 2005-ci ildə “İnformasiya əldə etmək haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilib. Bu qanundan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi məqsədi ilə Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidməti ilə birgə AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu gov.az domen zonasında fəaliyyət göstərən vebsaytların yaradılması və istismarına dair qaydaları işləyib hazırlanıb. Mühüm məsələlərdən biri də vətəndaşların şəxsi və ailə həyatı ilə bağlı toplanan, emal olunan və ötürülən məlumatların mühafizə olunması ilə bağlıdır. Ölkəmizdə 2010-cu ildə “Fərdi məlumatlar haqqında” qanun qəbul olunmuşdur və hal-hazırda qanundan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi məqsədilə müvafiq işlər aparılır. Bu sahədə dünyada olan mövcud təcrübəni nəzərə alaraq ölkəmiz Avropa Şurasının 1981-ci il tarixli “Fərdi məlumatların avtomatlaşdırılmış sistemlərdə emalı vaxtı fiziki şəxslərin qorunması haqqında” Konvensiyasına (108 saylı Konvensiya) qoşulub. Cəmiyyətin təhlükəsizliyinin təmin olunmasında biometrik informasiya texnologiyaları böyük imkanlara malikdir.

BİOMETRİK SERVİSLƏRİN TƏTBİQİ CƏMİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN TƏMİN OLUNMASI ÜÇÜN İMKAN YARADACAQ

Təcrübədən məlumdur ki, informasiya-kommunikasiya sistemlərində, xüsusən də, İnternet mühitində baş verən cinayətlərin, qeyri-etik davranışın əsas səbəblərindən biri istifadəçilərin zəruri hallarda identifikasiyası mexanizmlərinin mükəmməl olmamasıdır. Ölkəmizdə “Biometrik eyniləşdirmə sisteminin yaradılması haqqında” Dövlət Proqramı qəbul olunub. Hesab etmək olar ki, yaxın gələcəkdə on-layn biometrik servislərin tətbiqi cəmiyyətin təhlükəsizliyinin yüksək səviyyədə təmin olunması üçün geniş imkanlar yaradacaq. Milli eyniləşdirmə sisteminin iki vacib elementinin - biometrik eyniləşdirmə sisteminin və elektron imza infrastrukturunun yaradılması, onların imkanlarının səmərəli şəkildə birləşdirilməsi və istifadəsi təkcə bu problemin həllində deyil, ümumiyyətlə, informasiya məkanının təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mühüm rol oynayacaq. Cəmiyyətin informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasında İnternet provayderlərinin də rolu böyükdür və onların üzərinə mühüm vəzifələr qoyulur. Bu gün ölkə üzrə 40-dan artıq provayder tərəfindən İnternet xidmətləri göstərilir. Cəmiyyətin informasiya təhlükəsizliyi, əsasən, bu provayderlərdən və onların administratorlarından asılıdır. Ona görə də İnternetprovayderlərin və administratorların cəmiyyət qarşısında məsuliyyəti hüquqi mexanizmlərlə təsbit olunmalıdır. Mühüm məsələlərdən biri də elektron dövlət proqramlarının reallaşdırılması zamanı təhlükəsizlik məsələlərinin təmin edilməsidir. Həyata keçirilən elektron dövlət proqramlarının məqsədlərinə hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətində şəffaflığın təmin olunması, səmərəliliyin yüksəldilməsi, informasiya azadlığının, demokratiyanın inkişafı və insan hüquqlarının təmin olunmasını aid etmək olar. E-dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi üçün texniki və inzibati-hüquqi xarakter daşıyan bir sıra məsələlər həll olunmalıdır. Bunların arasında idarələrarası qarşılıqlı əlaqə reqlamentlərinin hazırlanması, dövlət xidmətlərinin təsnifatının yaradılması, eləcə də, vahid texniki arxitekturun qurulmasını, proqram-aparat platformasının reallaşdırılmasını və informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasını göstərmək olar. Bunun nəticəsində Azərbaycan elmi qurumlarının Avropa və beynəlxalq elmi şəbəkələrə inteqrasiyasının həyata keçirilməsi üçün əlverişli zəmin yaranıb.

Hal-hazırda informasiya resurslarından və texnologiyalarından cinayət və terror məqsədləri ilə istifadə etməyin qarşısının alınması, insan hüquqlarının qorunması, o cümlədən, fərdi məlumatların toxunulmazlığı və söz azadlığının təmin olunması da aktuallıq kəsb edir. İnsan haqlarının qorunması ilə yanaşı, İnternetdə terrorizmin bütün formaları və təzahürlərinə qarşı mübarizə aparılmalı, rəqəmsal bərabərsizliyin aradan qaldırılması üçün ciddi tədbirlər görülməlidir. Eləcə də, gənc nəslin şəxsiyyət kimi formalaşmasında, məhdud imkanlı insanların problemlərinin, gender məsələsinin həllində İKT-nin rolunun artırılması cəmiyyətin inkişafında informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasını mühüm məsələ kimi ön plana çıxarır. Bütün bunlar nəzərə alınaraq Azərbaycanın hüquqi sistemi də beynəlxalq səviyyədə virtual məkana dair qəbul olunan normativ sənədlərin tələblərinə uyğunlaşdırılıb.

Üç nöqtə.-2013.-7 fevral.-S.-9.