“Azərbaycan rəqslərinin dili var”

Roza Cəlilova: “Rəqqasənin mimikasında qadınlara məxsus utancaqlıq, abır-həya hiss olunmalıdı”

Hansı sənətdə çalışmağından asılı olmayaraq, seçdiyin işə qarşı ürəyində məhəbbət olmalıdır. Çünki sevgi olmadan heç bir sənətin əziyyətlərinə qatlaşıb, ona ömrünü həsr edə bilməzsən. Ömrünü bu sənətə verib, peşəkar adını qazanan insanlar isə zaman keçdikdən sonra sənət haqda fikir söyləyə, gənclərə məsləhət verə bilərlər. Bu dəfə “Şənbə qonağı” rubrikasında suallarımızı ömrünün 64 ilini çox sevdiyi milli rəqslərimizə həsr edən xalq artisti Roza Cəlilova cavablandırdı. Roza xanımın ürəyində milli rəqslərimizə sevginin yarandığı gündən indiyə qədər keçdiyi həyat yolunu xatırladığı müsahibəsini sizlərə təqdim edirik.

- Roza xanım 84 illik ömür illərini və 64 illik səhnə həyatını xatırlayanda göz önündə nələr canlanır?

- Mən elə o xatirələrlə yaşayıram. 84 yaşda hansı arzu ilə yaşamaq olar axı? Ancaq keçmişdəkilərə nəzər salıb, saf-çürük edirəm. Bu illər ərzində yaşadıqlarımın 90 faizi ürəyimcədi. Ürəyimcə olmayan 10 faiz isə belə desək, eləmədiklərimdi. Yəni, nəyəsə çatmamışam.

- Roza xanım hansı arzusuna çatmayıb ki?

- Səhnədə olan vaxtı mənə bənzər 20-25 yaşlı gözəl bir qızı görməyi istəyərdim. Bax bu arzuma çatmamışam. İndi nəvəm var, amma 12 yaşındadı. Hələ mən istəyən yaşda deyil. 84 yaş elə yaşdı ki, yaşadığım hər günə şükür edirəm. Mənim o arzumun reallaşmağı üçün 10 il keçməlidi ki, nəvəm böyüsün. Ondan başqa bütün arzularıma çatmışam.

- Bu gün istənilən şəxs sənətdə olanlar haqda fikir söyləyə bilir. Necə fikirləşirsiz sənətdə çalışanlar haqda söz deyən şəxs hansı keyfiyyətlərə malik olmalıdı?

- Bilirlər ki, mən bir az açıq-saçıq danışanam. Nə barədə? Qaraya qara, ağa ağ deməyi bacarıram. Vaxtında bizim rəqslərimizə xələl gətirənləri demişəm. Amma bu gün elə dövrdü ki, bilmirsən nədən tutasan, nə deyəsən. Vəziyyətin gərginliyidimi, ya yabancı rəqqasələrin toylarda rəqs etmələridimi bilmək olmur. Mən hansını deyim.

- İlk olaraq balet ifaçısı olduğunuzu bilirik. Bəs milli üsluba keçməyinizə səbəb nə oldu?

- Əvvəla qeyd edim ki, məni balet məktəbinə atam yazdırmışdı. O vaxtı valideynlərin çoxu övladlarının baletə getməsini istəmirdi. Elə bir vaxt idi ki, heç milli rəqsə getməyə qoymurdular, qaldı ki baletə qoyardılar. Amma mənim atam ziyalı idi. 36 yaşında professor idi. Atam görürdü ki, mən oynayıb eləyirəm, rəqs etməyə həvəsim var. Deyirdi ki, mən qızımı baletə qoyacam. Mənim baletə getməyimin təşəbbüskarı atam olub. 12 yaşım olanda məktəbdə istedadlı uşaq və gənclərə aid olimpiada keçirilirdi. Müharibə dövrləri idi. Gecələr müharibə idi. Gündüzlər müsabiqə keçirilirdi. Orda gəldilər mənə bir dənə rəqs qurdular. Məni seçdilər. Dedilər ki, sən birtəhər oynayırsan. Sən rəqsə getmisən? Dedim yox. Dedi bəs necə yaxşı oynayırsan? Dedim mən balet məktəbinə gedirəm. Həmin festivalda öz milli rəqsimizi oynadıqdan sonra dedim hə bu əsl mənlikdi. 12 yaşımdan milli rəqslərimizi ürəyimdə saxladım. Baleti qurtarana qədər ürəyimdə qaldı. Qorxumdan da anama deyə bilmirdim ki, baleti atacam. 9 il balet məktəbinə getmişdim. Bəlkə də mənim yerimə başqa biri olsaydı baleti atmazdı. Anama deyəndə bir az müsibət oldu. Dedim ana həm filarmoniya bizim evə yaxındı. Həm də istədiyim milli rəqslərimizdi. Çünki millilik mənim qanımda idi. 46-cı ildən rəqs etməyə başlamışam. İki il balerina kimi fəaliyyət göstərdim. Ondan sonra 49-cu ildən Üzeyir Hacıbəylinin yaratdığı ansamblında ömrümü Azərbaycanın milli rəqsinə həsr etdim. Bu seçimimə görə də heç vaxt peşman olmamışam. Bilirsiz, balet ifaçısı dünyanın hər yerində var. Amma Azərbaycan milli rəqslərini qoruyub saxlamalıyıq ki, bizdən sonrakı nəsillərə ötürə bilək.

- İfaçılıq üçün səs, musiqi alətində ifa etmək üçünsə, musiqi duyumu olmalıdı. Bəs rəqs ifaçısı olmaq üçün nələr tələb olunur?

- Rəqs etmək üçün ürək lazımdı. Lirikayı ürəyə salmaq lazımdı. Dinamik rəqslərimiz də var. Əziyyətli, zəhmətsevər, əzəmətli olmaqla yanaşı, şərəfli peşədi. Rəqsi oynamaq üçün ürək lazımdı, sənətini sevməlisən. Pula görə yox, tamaşaçının zövqünü oxşamaq lazımdı. Əsl sənətdən söhbət gedəndə maddiyat düşünülməməlidi. Mən belə bilirəm. Elə də mən yolumu tutdum və ona da nail oldum. Hərdən səhnədə rəqs edənə deyirəm ki, sən bilirsən rəqs neçə sənətlə bağlıdı? Deyirlər ki, rəqsdi də. Musiqi çalınır, rəqs edirik. Amma əslində rəqs neçə-neçə sənətlərlə bağlıdı. Rəssamla, bəstəkarla, heykəltəraşla, şairlə, ülkər gülüşlə, mimika ilə, sona baxışla bağlıdı. Amma indikilər deyir ki, elə rəqsdi də. Sadaladığım həmin peşələrin hər birinin rəqsdə görmək olar. Rəqqasın görünüşü bir rəsm əsəridi. Bəstəkarın yazdığı musiqi üzərində rəqs edilir. Rəqs edən zaman xorda səslənən musiqinin sözləri olur ki, bu şairlə əlaqəlidi. Rəqqasın hər bir hərəkəti bir heykəl formasını xatırladır. Diqqətlə nəzər yetirdikdə bunların fərqinə varmaq olur.

- Azərbaycan rəqslərini digər xalqların rəqslərindən fərqləndirən özünəməxsusluqlar hansılardı?

- Hər bir xalqın öz tarixi, folkloru olduğu kimi, özünəməxsus musiqisi, ritmləri də var. Məsələn, gürcü rəqslərində əsas süzmə elementləridi. Və yaxud hansısa başqa xalqda dinamika üstünlük təşkil edir. Azərbaycan rəqslərində isə süzmə də var, dinamika da. Bu Azərbaycan rəqslərinin özəlliyidi.

- Rəqs sənətində gözəllik hansı parametrlərə görə təyin edilir?

- Milli rəqslərimizdə uzun paltarların geyinilməsi əbəs yerə deyil. Rəqs edəndə gərək ayaq görsənmir, qollar örtülü olur, süzürsən, oynayırsan. Bu Azərbaycan rəqslərinə məxsus bir gözəllikdi. Amma özbəklər qısa geyimdə şıdırğı rəqs edirlər. Biz hansı ölkədə rəqs etmişiksə, orda çox gözəl qəbul olunub. Azərbaycan rəqslərinin dili var. Qız oynayanda gözlərini süzür, hərdən də başını qaldırır. Rəqs edəndə rəqqasənin mimikasında qadınlara məxsus utancaqlıq, abır-həya hiss olunmalıdı. İndi oynayanların bir çoxuna fikir verirəm. Nə mimika var, nə gözlər var, dişləri ağarıb. Burda təbii ki, gözəllikdən söhbət gedə bilməz. Rəqsin gözəlliklərini çatdırmaq üçün gərək bu sənətin peşəkarı olasan.

- Milli rəqslərimizin ürəyinizdə yer tutduğu vaxtdan 72 il keçib. Bu illər rəqslərimizdə nələri dəyişib?

- Mən o vaxtı ifa etdiyim rəqs “Bala ceyran” idi. Xorla rəqslərimizin olmaması məni heyfisləndirir. Amma düşünürəm ki, bu lazımdı. Cahangir Cahangirov xor üçün musiqilər yazırdı. Bir dəfə maestro Niyazi çağırdı məni. Dedi gəl “Muleyli” rəqsi qur. Bir dənə “Muleyli” rəqsi qurdum ki, xorla birlikdə. 16 qızla birlikdə çox gözəl rəqs alındı. Deməli, o vaxtı hökumət konsertləri olurdu. Bu konsertlərə neçə ay baxış olurdu sonra konsertə salırdılar. Niyazi bir həftəyə həmin konsertə bizi saldı. Mənim də yeznəm oturub zalda. Deyir baxdım gördüm nə gözəl rəqs getdi. Deyir baxdım gördüm ki, sənin adın getdi. Niyazi dedi ki, Roza Fransaya səfərə gedirəm, 16 qızı 13 elə qayıdanda mən bunu simfoniyaya salacam, simfoniya ilə oynasınlar. Amma 3 gündən sonra rəhmətə getdi. Bizim vaxtımızda bədii şura var idi. Rəqslərə nəzarət olunurdu. Amma indi belə şeylər yoxdu. Kim qurdu, nə cür qurdu fikir verilmir.

- Bu gün bədii şura bərpa olunmalıdırmı?

- Mütləq bərpa olunmalıdı. Səhnəyə çıxanları yoxlamaq lazımdı. Bilinməlidir ki, səhnəyə çıxan kimdi. Rəqsləri necə qurduqlarına fikir verilməlidi.

- Bu gün efirdə çıxış edən rəqqasların çıxışlarını bəyənirsiz?

- Mən onlara baxmıram. Hələ eşitməmişəm ki, Əminə Dilbazidən, Rozadan sonra kimlərinsə gəldiyini desinlər. Azərbaycanın milliliyi çox gözəldi. Musiqilərimiz ana laylası üzərində qurulub. Dünya ölkələrinin musiqiçiləri bizim musiqilərə pərəstiş eləyirlər. Bu bizim musiqimizin zənginliyi, gözəlliyindəndir. Öz millətimizi, rəqsimizi çox sevirəm. Bizim çox gözəl milli mahnılarımız var. Hərdən görürəm ki, hardasa əvvələ dönüş var. Milli musiqilərimiz yada salınır. Bu olmalıdı. Səhnə böyük yerdi. Ora çıxmaq üçün cürət olmalıdı. Rəqs hər bir xalqın şənliklərinin, bayramlarının nəbzidi. Rəqs olmadan heç bir şənliyi təsəvvür edə bilmirəm. Səhnə rəqslərimizi qoruyub saxlamaq, onlardan zövq almaq lazımdı.

- Roza xanım bu gün rəqs edir?

- (Gülür) Roza xanım bu gün başqa cür rəqs edir. Otururam və əvvəl etdiyim rəqsləri göz önünə gətirirəm. Və illər öncə etdiyim rəqslərimə bu gün peşəkar gözü ilə baxıram. Deyirəm ki, gərək orda başqa cür edəydim. 84-də də mən özümə nöqsan tapıram. Gör bu sənətə mənim nə qədər diqqətim var ki, əvvəlki rəqslərimi fikirləşib deyirəm ki, indi bu hərəkəti başqa cür edərdim. Sənətkar yüz il yaşasa da öz işində nöqsan tapmalıdı. Yaşa dolduqca sənətkarın özündə nöqsan tapması onun sənətə olan məhəbbətidi.

Aygün Asimqızı

Üç nöqtə.- 2013.- 11 may.- S. 13.