Əmək müqaviləsi: gələcəyə təminat

Məqsəd əmək bazarını daha da canlandırmaq, işçilərin sosial hüquqlarının qorunmasını gücləndirməkdən ibarətdir

Son bir ildə kütləvi informasiya vasitələrində, xüsusilə də, televiziyalarda ən çox müzakirə olunan, eyni zamanda, reklam çarxlarında və lövhələrində, nəqliyyat vasitələrinin üzərində və digər yerlərdə əsas təbliğ olunan mövzu əmək müqaviləsinin imzalanması ilə bağlıdır. Bu reklam materiallarında təşviq olunan əsas ideya, başlıca qayə vətəndaşları işlədikləri müəssisələrdə əmək müqaviləsi bağlamağa dəvət edir, əmək müqaviləsi olmadan onların gələcək sosial təminatlarının olmayacağını dərk etməyə səsləyir. Əslində dövlətin də məqsədi budur ki, ölkə vətəndaşları üçün güclü sosial təminat sistemi yaratsın, onların sosial hüquqlarını daha etibarlı şəkildə qorusun. Təbii ki, insanların sosial şəraitinin yaxşılaşması, ilk növbədə, dövlətin yüksək iqtisadi inkişafa nail olmasından bilavasitə asılıdır. Ölkədə həyata keçirilən uğurlu iqtisadi islahatlar nəticəsində sahibkarlığın inkişafının daha da sürətləndirilməsi, istehsal müəssisələrinin fəaliyyətinin genişləndirilməsi, yoxsulluğun azaldılması, yeni iş yerlərinin yaradılması əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə güclü zəmin yaradıb. Bu amillər əmək bazarında da ciddi canlanma və fəallığa səbəb olub. Son 10-12 ildə bu sahədə daha yüksək dinamika müşahidə olunur. Belə ki, 2000-ci ildə məşğul əhalinin 33,2%-i dövlət sektorunda çalışırdısa, 2012-ci ildə bu rəqəm 26,1%-ə enib. Bu da, ilk növbədə, özəl sektorun, qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə əlaqədar məşğulluğun səviyyəsinin yüksəlməsinin göstəricisi sayıla bilər. Əhalinin məşğulluğunun artımında icrası başa çatan və hazırda icra olunan dövlət proqramlarının rolunu xüsusi vurğulamaq lazımdır. Həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində əhalinin məşğulluq səviyyəsi 94,7%-ə çatıb. Ölkədə işsizlik səviyyəsi 5,3%-dir, iqtisadi fəallıq səviyyəsi isə 74,2% təşkil edir. Dövlət məşğulluq orqanları tərəfindən işsiz statusu verilmiş vətəndaşların sayı 0,8%-dir.

Dövlət başçısının tapşırığı icra olunur

Bir sıra hallarda işəgötürənlər qanunla müəyyən edilmiş vergi və sosial ödənişlərdən yayınmaq məqsədilə qanunvericiliyin tələblərini pozaraq işçilərlə əmək müqavilələri bağlamır, iş yerləri rəsmiləşdirilmədən onlara müxtəlif işlərin görülməsini həvalə edirlər. Bəzi hallarda isə işəgötürənlər işçilərlə əmək müqavilələri əvəzinə mülki-hüquqi xarakterli xidmət müqavilələri bağlayır və ya onlara verilən əməkhaqlarının az bir hissəsini sənədləşdirirlər ki, bu da vergi öhdəliklərini və sosial sığorta ayırmalarını minimuma endirir. Nəticədə işçilərin hüquqları tapdalanır, onların gələcək sosial təminatı təhlükə altında qoyulur və gəlir vergisi üzrə vergitutma bazası azalır.

Prezident İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin 2012-ci ilin birinci yarısının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş 11 iyul 2012-ci il tarixli iclasında iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarında çalışanların bir qisminin qeyri-qanuni işləməsi, yəni maaşların qeyri-leqal şəkildə verilməsi həm vergilərdən yayınmaya, həm də ölkənin bugünkü sosial vəziyyətinin real əks etdirilməməsinə səbəb olduğu bildirilib.

Əmək müqaviləsinin bağlanmaması vətəndaşın özü üçün yaratdığı ciddi sosial problemdir. Hər bir vətəndaş bilməlidir ki, onun sosial təminatının gələcəyi öz əlindədir və bu prosesdə fəal iştirak etmək gələcəkdə sosial hüquqların tam təmin olunması ilə nəticələnir. Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun idarə rəisi İdris Quliyevin bildirildiyinə görə, Azərbaycanın pensiya sistemi sığorta prinsipinə əsaslanır. Sığorta münasibətlərinin yaranması üçün, ilk növbədə, işçi ilə işəgötürən arasında müqavilənin olması vacibdir. Çünki pensiyanın təyin edilməsi işçinin ödədiyi sosial sığorta haqlarının məbləğinə bağlıdır. Əksər hallarda məvaciblərin minimum əməkhaqqı səviyyəsində göstərilməsi də ciddi problem yaradır. Bu o deməkdir ki, həmin işçiyə gələcəkdə çox az miqdarda pensiya təyin olunacaq. Yəni hər bir işçi gələcəkdə onu hansı problemin gözlədiyinin fərqinə varmalı, işəgötürəndən əməkhaqqının real göstərilməsini tələb etməlidir. Əmək müqaviləsi bağlanmadıqda və aylıq əməkhaqqı düzgün göstərilmədikdə hər hansı bir mübahisə yaranarsa, işçi faktiki aldığı əməkhaqqını tələb etmək hüququnu itirir. İşçinin əmək müqaviləsi olmadıqda işəgötürən istədiyi vaxt müxtəlif bəhanələrlə onunla əmək münasibətlərinə xitam verə bilər. Bu zaman işçi Əmək Məcəlləsinin 68-76-cı və 77-84-cü maddələrində nəzərdə tutulan əmək müqaviləsinə xitam verilməsi şərtlərinə əməl olunmadan və müavinətlər ödənilmədən şifahi surətdə işdən azad edilir.

Əmək Məcəlləsinə dəyişikliklər zəruridir

Əmək müqaviləsi olmadan çalışanların təhlükəsizliyi də minimum səviyyədə olur. İstehsalatda baş verən qəzalar zamanı əmək münasibətlərini rəsmiləşdirməyən işçilərin hüquqları pozulur və onlar müəssisələrdən heç bir təzminat ala bilmirlər.

Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinin rəis müavini Məhərrəm Məhərovun qeyd etdiyinə görə, qeyri-leqal məşğulluq və əmək müqavilələrinin rəsmiləşdirilməməsi halları dünyanın bütün ölkələrində mövcuddur. Adətən, işçi qüvvəsinin hərəkətinin sürətlə dəyişdiyi, çeviklik olan sahələrdə - ticarətdə, ictimai iaşə və nəqliyyat sektorlarında, tikintidə qeyri-leqal məşğulluğa daha çox təsadüf olunur. Azərbaycanda da bu problem mövcuddur. Hazırda ölkə əhalisinin orta yaş göstəricisi təxminən 28-29-dur. 65 yaşdan yuxarı vətəndaşların sayı ölkə əhalisinin cəmi 8,8-9%-ni təşkil edir. Müqayisə üçün deyək ki, Avropa ölkələrində bu göstərici 22%-dən yuxarı, qonşu Rusiyada təxminən 14-15%-dir. Yəni Azərbaycanın əhalisi kifayət qədər gəncdir və əməkqabiliyyətli insanların xüsusi çəkisi yüksəkdir. Buna baxmayaraq, əmək müqaviləsi ilə işləyənlərin məşğul əhalinin (bu, 4,4 milyon nəfərdən bir qədər çoxdur) cəmi 31-32%-ni təşkil etməsi normal göstərici sayıla bilməz. Müqayisə üçün bildirək ki, əksər ölkələrdə bu göstərici bizdən iki dəfə çoxdur.

M.Məhərovun bildirdiyinə görə, müfəttişliyin Vergilər Nazirliyi və Dövlət Sosial Müdafiə Fondu ilə birgə, həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində 2012-ci ildə ümumilikdə 46735 nəfərlə əmək müqaviləsinin imzalanması təmin edilib. 2012-ci ildə 1194-ü dövlət, 7147-si özəl təşkilatlar olmaqla 8341 işəgötürənin əmək qanunvericiliyinə hansı səviyyədə əməl etməsinə dövlət nəzarəti həyata keçirilib. Nəzarət tədbirləri zamanı təxminən 18 min hüquq pozuntusu aşkar edilərək onların aradan qaldırılmasına nail olunub. Böyük səmərə verən bu tədbirlərə baxmayaraq, bütövlükdə əmək bazarını tam nəzarətdə saxlamaq, işəgötürənlərlə işçilər arasında münasibətlərin əmək müqaviləsi əsasında rəsmiləşdirilməsinə nail olmaq obyektiv səbəblərə görə çətinlik törədir. Bunun başlıca səbəbi hüquqi və fiziki şəxslərlə yanaşı, qeyri-leqal sahibkarlıq fəaliyyəti ilə gəlir əldə etmək məqsədi güdən işəgötürənlərin sayının çox olmasıdır. Bu və digər problemlərin həll olunması üçün Əmək Məcəlləsinə dəyişiklilərin edilməsi də zəruri hesab olunur. Artıq məcəlləyə dəyişikliklər istiqamətində iş gedir.

Vergi Məcəlləsinə dəyişikliklər ödəyiciləri üçün daha sərfəli imkanlar yaradır

Əmək müqavilələrinin imzalanmaması həm də, vergidən yayınma deməkdir. Vergilər Nazirliyinin Audit və operativ nəzarət sahələri üzrə müşavir xidməti bölməsinin rəisi Ömər Cəfərovun bildirdiyinə görə, əmək bazarının tənzimlənməsi üsullarından biri kimi tələb və təklif arasında tarazlaşdırma vergi siyasəti vasitəsilə həyata keçirilir. Yəni bazar iqtisadiyyatı vergi yolu ilə tənzimləndiyindən, vergi ödəyiciləri bu sistemin tələblərini başa düşərək özləri əmək müqavilələrinin bağlanmasında maraqlı tərəf kimi çıxış etməlidirlər. Hər kəs başa düşməlidir ki, əmək müqavilələrinin bağlanmaması vergidən yayınmanın əsas səbəblərindən biridir və bu da dövlət büdcəsinə daxilolmaların səviyyəsinə mənfi təsir göstərir.

Vergidən yayınma hallarının qarşısının alınması, əlavə vergi potensialının müəyyən edilməsi, işçi sayının və iş yerlərinin düzgün rəsmiləşdirilməsinin təmin olunması məqsədilə vergilər nazirinin 18 iyul 2012-ci il tarixli əmri ilə «İşəgötürənlər tərəfindən iş yerlərinin rəsmiləşdirilməməsi hallarının qarşısının alınması istiqamətində görüləcək işlərə dair» Tədbirlər Planı təsdiq olunub. Bu sahəyə çevik nəzarətin təmin edilməsi üçün Vergilər Nazirliyində Qərargah yaradılıb.

Vergilər Nazirliyi 2012-ci ildə əmək bazarına nəzarət tədbirlərini daha da gücləndirib və əmək müqavilələrinin bağlanması, eyni zamanda əmək bazarında əmək haqlarının aşağı göstərilməsinin qarşısının alınması sahəsində ciddi irəliləyişlərə nail olub. Həyata keçirilmiş kompleks tədbirlər nəticəsində 55700 sahibkar tərəfindən 183040 işçi ilə əlavə əmək müqaviləsinin bağlanılması təmin edilib, nəticədə dövlət büdcəsinə daxilolmalar artıb.

Ö.Cəfərov bildirib ki, Vergilər Nazirliyi əmək müqavilələrinin imzalanmasının təmin edilməsi ilə yanaşı, işəgötürənlər üçün daha əlverişli işgüzar şəraitin yaradılması üçün qanunvericilikdə dəyişikliklər edir. Vergi Məcəlləsinə edilən son dəyişikliklər nəticəsində fiziki şəxslərdən gəlir vergisinin maksimum dərəcəsinin 30%-dən 25%-ə endirilməsi, minimum dərəcənin tətbiq olunduğu məbləğin isə 2000 manatdan 2500 manata qaldırılması əmək müqavilələrinin leqallaşdırılması üçün stimul yaradır. Yəni, bu stimullaşdırıcı addımlar vergi ödəyiciləri üçün daha sərfəli imkanlar deməkdir və onlar bu müqavilələrin bağlanılmasında maraqlı olmalıdırlar.

Vətəndaş cəmiyyətləri prosesdə fəal rol oynayır...

Cəmiyyətdə əmək müqavilələrinin əhəmiyyəti, gələcəkdə sosial müdafiənin əsas təminatı olması barədə təbliğat, maarifləndirici xarakterli tədbirlərin də rolu böyükdür. Bu sahədə dövlət orqanları ilə yanaşı, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının fəaliyyəti də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Vətəndaşların Əmək Hüquqlarını Müdafiə Liqasının sədri Sahib Məmmədov hesab edir ki, əmək müqavilələri ilə bağlı problemlər cəmiyyətin bütün üzvləri, o cümlədən qeyri-hökumət təşkilatları (QHT) qarşısında bir sıra vəzifələr qoyur. Ona görə də, QHT-lərin bu prosesə cəlb olunması olduqca vacibdir: Əmək münasibətlərinə dair vəziyyətin öyrənilməsi, qanunvericilikdə işçilərin hüquqları, Əmək Məcəlləsinə dəyişikliklər və burada əmək hüquqlarının qorunmasının gücləndirilməsinə dair yeni müddəalar və digər məsələlər barədə vətəndaşlarda kifayət qədər biliklər yoxdur. Onlar əmək müqavilələrinin bağlanmasının hansı əhəmiyyət daşıması haqqında belə zəruri məlumatlara malik deyillər. Bu isə öz fəsadlarını əmək bazarında göstərir. Baş verən bu hallarla bağlı QHT-lərin də köməyindən istifadə etmək gərəkdir. Son dövrlər dövlət strukturları, o cümlədən Vergilər Nazirliyi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi QHT-lərlə bu istiqamətdə sıx əməkdaşlıq qurub.

Gələcək hədəflər

Əmək bazarı ilə bağlı sistemli və davamlı tədbirlərin həyata keçirilməsi «Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış» İnkişaf Konsepsiyasında da mühüm hədəflər sırasındadır. Konsepsiyada başlıca məsələlərdən biri əmək bazarında baş verən dəyişikliklərə uyğun tədbirlərin görülməsi ilə bağlı bir sıra vəzifələr müəyyən olunub. Əmək bazarındakı vəziyyətin təhlil olunması, perspektiv inkişaf üçün vergi baxımından hansı addımların atılması müəyyənləşdirilməsi və digər istiqamətlər qarşıdakı illərdə dövlət orqanları üçün əsas tədbirlər hesab edilir. Əsas strateji xətt səmərəli iqtisadi mexanizmlərin tətbiq edilməsindən ibarətdir.

Məqsəd əmək bazarını daha da canlandırmaq, işəgötürənlər yaradılan əlverişli şərait sayəsində işçilərin sosial hüquqlarının qorunmasını gücləndirmək, vergi və digər ödənişlərin həyata keçirilməsində işəgötürən və işçilərin marağını artırmaqdan ibarətdir.

Şahin Əliyev

Üç nöqtə.-2013.-22 may.-S.14.