1918-ci il Mart Soyqrımının qisasını alan
Borçalı bəyi İsrafil bəy Acalov Erməni
generalın başını kəsən İsrafil bəy kim
olub?
Borçalı türk dünyasına çox igid
oğullar verib. İran Türk savaşının qəhrəmanı
Nağı xan Borçalı, rus və Polşa
ordularının generalları Yadigarov qardaşları,
Osmanlı ordusunun Paşası Darvazlı Mehralı Paşa, Nəriman
Nərimanov, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fətəli
xan Hoyski, Qars islam Cumhuriyyətinin başqanı Emin bəy
Acalov (Borçalı) və s. Belə seçilənlərdən
biri də Bolus-Kəpənəkçi elindən İsrafil bəy
Musa ağa oğlu Acalovdur (Hacaloğlu).
İsrafil bəy 1857-ci ildə Borçalı bəylərindən
Musa ağa Ağakişi bəy oğlunun ailəsində
anadan olmuşdur. Xatırladım ki, İsrafil ağanın babası
Ağakişi bəy Borçalının tanınmış
şəxsiyyətlərindən olmuş və 1818-ci ildə
general Velyaminovun təqdimatı əsasında dövlətçiliyə
xüsusi xidmətlərinə görə, üzərində
Rusiya İmperatorunun şəkli olan qırmızı lentli 2
qızıl medalla təltif edildiyi barəsində də tarixi
bəlgələrdə qeydlər var. Ağakişi bəyin
dörd oğlundan Musa ağa Borçalıda Musa ağa daha
çox “Qaragöz” adı ilə məşhur olub ad-san
qazanmışdır. O, çox bacarıqlı və
istedadlı gənc kimi seçilib. Xüsusi məktəbdə
təhsil alan “Qaragöz” Musa ağa Kəpənəkçidəki
malik olduqları pay torpaqlarına qane olmayıb indiki yurda
çıxmışlar. Bu yurd sonradan
Gürcüstanda Bolnisi rayonunun bir kəndi olaraq
“Ağalıq” adı ilə rəsmiləşmişdir.
Əslində “Ağalıq” Musa ağaya
gürcü knyazından məhkəmə və hərbə-zorba
çəkişmələrindən sonra onlara nəsib
olmuş və tarixi titulları əsasında da
“Ağalıq” deyə tarixə düşmüşdür.
Hazırda kənddə 60 ev var. Unikal təbii-coğrafi
yüksək ərazidə yerləşən bu kənddəki
İsrafil ağanın evinin balkonundan baxanda Borçalı
çökəyi Marneuliyə qədər apaydın gözlə
görünür. Musa ağanın da başı
çox qeyli-qallar çəkmiş və sürgün həyatı
da yaşamağa məcbur olmuşdur. Lakin,
buna baxmayaraq o, uzaq Sibirə sürgündən əfv olunaraq
geri doğma kəndinə qayıda bilmişdir. Yerli məmurlar tərəfindən bir çox
haqsızlığa düçar olan Musa ağa ortancıl
oğlu İsrafili oxutdurmaq qərarına gəlir.
İsrafil bəy dini təhsil aldıqdan sonra Kalinoda rus məktəbini,
daha sonra Tiflisdə gimnaziyanı bitirdikdən sonra İsrafil bəy
dövrünün ziyalıları ilə ayaqlaşmaq
üçün təhsilini daha uca mərtəbəyə
çatdırmaq niyyəti ilə Sankt-Peterburqa getmiş və
buradakı ən ali Darülfuna (Universitetə)
hüquq fakültəsinə qəbul olmuşdur. Universiteti qurtardıqdan sonra yüksək səviyyəli
mədəniyyəti və dərin hüquqşünas təhsili
ilə seçilən İsrafil bəy qısa müddət
Peterburqda çalışdıqdan sonra təyinatla Tiflis
şəhər məhkəməsinə vəkil işləməyə
göndərilir. Beləliklə,
İsrafil ağa Peterburqda hüquq təhsili almış və
sonra vəkil işləyən ilk Borçalı Azərbaycanlısı
kimi yaddaşlarda həkk olunur. Bir müddət
vəkil işləyən İsrafil bəy bacarığı
sayəsində Tiflisdə bir məhkəmənin rəhbəri
vəzifəsinə təyin edilir.
Borçalıların dərd-səri ilə ürəkdən
məşğul olan İsrafil bəy öz zamanında
yüksək intellektual səviyyəsi ilə seçilməklə
yanaşı, həm də Tiflis ədəbi-ictimai mühitində
tanınmış simalarla: Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyevlə, İlya Çavçavadze, Nəriman Nərimanov,
Fətəli xan Xoyski və digər ədiblər ilə
yaxından dostluq münasibətləri saxlamışdır. Yerli müsəlman əhalinin savadsız olması
İsrafil bəyi çox narahat edir və
düşündürürdü. İsrafil
bəy dəfələrlə yerli müsəlman türklərin
kitablarının işıq üzü görməsində
yardımcı olmuş, Tiflisdə çıxan müsəlman
Türk qəzetlərinə daima maliyyə dəstəyi
etmişdir. Belə ki, ilk dəfə
1917-ci ildə İsrafil ağanın dəstəyi sayəsində
Ə. Haqverdiyevin sədrliyilə Tiflisdə Borçalı
Müsəlman Türklərinin I qurultayı baş
tutmuşdur. 1905-1906-cı illər arası Tiflisdə və
Borçalının digər məkanlarında (Şüləver,
Sarvan və s.) baş vermiş erməni-müsəlman
türk toqquşmalarında İsrafil bəy öz şəxsi
hesabına Osmanlıdan (keçmiş Borçalı
qaçağı olmuş indisə Osmanlı Paşası
olan Darvazlı Mehralı bəydən) və Çar
Rusiyasından çoxlu silah-sursat gətizdirərək
azğınlaşmış ermənilərə böyük
divanlar tutur. Bundan sonra İsrafil bəy doğma
kəndi Ağalıqda silah anbarı tikdirərək oranı
daima dolu saxlayır, ehtiyatı əldən vermirdi. Həmin dövrlər Azərbaycanda türklər hərbi
xidmətə çağrılmasalar da Borçalıda
İsrafil ağanın uzaqgörən siyasəti nəticəsində
gənc Borçalılar Çar Hökümətinin ordu
sıralarında qulluq edirdilər. Çar
höküməti yanında böyük nüfuza malik olan
İsrafil bəy xüsusi bəylərbəyi statusu alaraq
Zaqafqaziya seyminin (məslisinin) ilk Borçalılı müsəlman
türk üzvü seçilməklə yanaşı, özəl
kareta və cangüdənlərlə təçhiz olunur.
Başına daima qarapapaq qoyub belində
gümüşü qılınc gəzdirən İsrafil bəy
bu cangüdənlərdən imtina edir. Yüksək
vəzifələrdə çalışmasına baxmayaraq
İsrafil bəy kəndə gələndə əsl
toy-bayram olarmış. Hökümətlə
davası olanın yerindəcə şikayətinə baxar,
imkansızlara əl tutar, onlarla ümumxalq işində qol
çırmayıb işləyər, bəyzadəliyini
gözə soxmayaraq, qulluqçularla, bağbanlarla oturub
çörək yeyərmiş. Hətta
böyük oğlu Rəşid ağanın toyunda
Ağalığa o qədər yüksək mənsəbli
qonaq-qara gəlməsinə rəğmən o, toy süfrəsini
hamı üçün açdırmış və
ayrı-seçkilik salmadan bir yerdə əyləşmələrini
istəmişdir. Bu hərəkətdən
qeyzlənən bəzi Qızılhacılı bəylər
bunu özlərinə təhqir bilib İsrafil ağaya irad da
bildirmişdilər. Lakin İsrafil bəy: –
Çoban-çoluq dediyiniz insanlar məni İsrafil bəy
etmişlər, kim istəyir əyləşsin, kim istəmir
buyurub gedə bilər,- deyə sərt
tonda qonaqlarına cavab verir. Daha sonra İsrafil ağa doğma
kəndində bir məscid tikdirir… 1917 ci ildə
Lüksemburqda (indiki Bolnisi, türk adı Çörük Qəmərli)
məskünlaşan almanların azğınlaşıb yerli
türklərə saldırdığını eşidən
İsrafil bəy 100 nəfərlik dəstə ilə bura gələrək
azğınlaşmış almanları darmadağın edir. Xatırladım ki, İsrafil bəyin ikinci
xanımı Bolnisli alman olub. 1918-ci ilin əvvəllərindən
başlayaraq ermənilər Azərbaycanın müxtəlif
yerlərində, Bakıda, Şamaxıda, Qarabağda, Gəncədə,
Qubada və s. şəhərlərində yerli xalqa
qarşı qətliam törətməyə
başlayırlar. İsrafil ağa əmisi
oğlu Emin ağa ilə birlikdə Azərbaycana köməyə
gedən Osmanlı Paşası Nuru Paşanı Ərdahanda
qarşılayaraq doğma kəndi Kəpənəkçiyə
gətirirlər. Nuru Paşa İsrafil bəyə
çoxlu silah sursat və 200 tüfəng verdikdən sonra
Borçalı bəyləri onu Qazaxa qədər
müşayət edirlər. Müxtəlif yerlərdə
Türklərə qarşı kütləvi qətliamlar
törədən Andronik və general Nazarbekyan 800 erməni
daşnak silahlısı ilə gizlincə Azərbaycandan ermənistana,
oradan isə Borçalıda yerləşən ən
böyük erməni yaşayış məntəqəsi
olan Xaçına gəlirlər. Məqsəd
bu strateji nöqtədən Borçalının kəndlərinə
hücum etmək və əliyalın türk müsəlman əhalisini
qırmaq idi. General Nazarbekyan “İntilligentnıy
Palaç” adlandırdığı İsrafil bəydən
1905-06-ci il olaylarına görə intiqam
almaq istəyirdi. Ermənilərin bu gizli məkirli
planından çoxdan xəbər tutan İsrafil bəy
öz tədbirini çoxdan görmüşdü. İsrafil ağa ilk öncə Xaçın baş
keşişin və onların başbilənləri ilə
görüşüb qan tökülməsinə qarşı
olduğunu bildirərək onlardan Androniklə Nazarbekyanın
yerini soruşur, ermənilər isə onlara bu haqda məlumatlarının
olmadığını bildirirlər. Erməni
silahlı dəstəsinin izinə düşən İsrafil
bəy onları Borçalının ən böyük kəndi
olan Kəpənəkçinin girişində yaxalayaraq
güllə-baran edir. Bu döyüşdə
Andronik öz 3-5 adamı ilə qaçıb canını
qurtarsa da 800 erməni quldur dəstəsi məhv edilir. İsrafil ağa özü şəxsən general
Nazarbekyanın başını qılıncla kəsir. Bu döyüşdə Borçalı
qaçağı Cöyrə oğlu Qara və İsrafil
ağanın bacısı oğlu Osmanlıda yaşayan Məmməd
daha fəal idilər. Bakını ermənilərdən
təmizləyən Nuru və Mürsəl Paşalar geri
Osmanlıya dönərkən yenidən Kəpənəkçiyə
gələrək İsrafil ağanın qonağı olurlar.
İsrafil bəyə qəhrəmanlığı
sayəsində Paşa tituluna layiq olduğunu söyləmiş
və onunla Türkiyəyə gedərsə bu ada layiq
görüləcəyini desələr də, İsrafil bəy
getmir və ermənilərdən qorxduğunu yozacaqlarından
ehtiyat edərək elini-obasını yiyəsiz
qoymamışdır. Lakin ermənilər
də bu məğlubiyyətin qisasını almaq
üçün hər yola əl atmaq qərarına gəlirlərlər.
Tiflisdə öz hüquqşünaslıq vəzifəsini
icra edən İsrafil bəyə 1918-ci ilin noyabrında ermənilər
sui-qəsd hazırlayır və onun evinə basqın edilərək
öldürülməsini təşkil edirlər. Lakin Tiflisdəki evinə basqın nəticəsində
İsrafil bəy atışmada ağır yaralanır və
xəstəxanaya çatdırılır. Terror törədən qrupun yenidən xəstəxanaya
hücum edəcəklərindən şübhələnən
dost-tanış ona xəstəxanadakı yerinin dəyişdirilməsini
təklif edirlər. Amma İsrafil bəy ömrü boyu
ermənidən qorxmadığını söyləyərək,
belə ucuz can qorumaqla yaşamağı şərəfinə
sığışdırmır. Bu qüruru ona
baha başa gəlir və erməni terrorçuları ikinci dəfə
xəstxanaya hücum edərək onu qətlə yetirirlər.
Maraqlı burasıdır ki, o zaman Türkiyədə
yaşayan bacısının oğlu Məmməd
dayısı İsrafil bəyin
öldürüldüyünü eşidərək və
Tiflisdə qətliam törədən terrorçu dəstənin
üzvlərini bir-bir yaxalayaraq qana-qan dayısının
qisasını alır.. Daşnak ermənilərin
Dərələyaz, Ağbaba, Naxçıvan, Bakı,
Göyçay və Şamaxı, Urmu, Təbriz və s.
istiqamətlərində on minlərlə türk və
müsəlmanın qanını axıtdıqlarına baxmayaraq,
yeganə haldır ki, daşnakların ancaq Borçalı
Qarapapaq türklərinə məğlubiyyəti haqqında
yetərincə məlumat var. Bu bölgədə heç bir
qətliam baş vermədiyinə görə, o vaxtkı
İsrafil bəy kimi tarixi şəxiyyətlərimizin rolu həddən
ziyadə böyük olmuşdur. Təssüflər
olsun ki, İsrafil bəyin oğulları Rəşid və Rəhim
bəylər 1937-ci ilin repressiya qurbanlarına çevilərək
güllələnirlər.
Anar Məsimov
Üç
nöqtə.- 2018.- 10 aprel.- S.14.