Qaynaqlarımızda türkün hikmət xəzinəsi: genetik yaddaşın dünənindən bu gününə - IV YAZI

Buludxan Xəlilov

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Əhməd Yəsəvi hər bir insanın hal elmini bilməsini də vacib saymışdır. Ona görə, insanı haldan-hala salan hal elmi vasitəsilə Tanrını tanımaq, dərk etmək və duymaq mümkündür. Əhməd Yəsəvinin fikrincə, hal elmini yalnız haqqa çatanlar anlaya bilər, duya bilər. Eyni zamanda Əhməd Yəsəvi belə hesab edir ki, hal elminin gərəkli və dəyərli olduğunu irfan əhli daha yaxşı başa düşür. Əhli - irfan barəsində Xətai, Aşıq Ələsgər yaradıcılığındakı nümunələr təsdiq edir ki, Əhməd Yəsəvi hikmətlərində əhli - irfanla bağlı söyləmələr sonralar bir çoxları üçün dəyərli hesab olunmuşdur. (bax: Füzuli Bayat. Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bəzi problemləri. Bakı, 1997, s. 28).

Xətai yaradıcılığında:

Xətai, can arxına,

Əhli-irfan arxına,

Mərifətdən su gəlib,

Tökülür can arxına.

Aşıq Ələsgər yaradıcılığında:Anlamaz, nadan eşitsə deyər hədyandı bu söz,

Əhli -irfan məclisində ləli-mərcandı bu söz.

Türk öz hikmət xəzinəsində biliyin, idrakın, ağılın vəhdətində kamilliyi görür və bu kamillikdə isə əsl insanın kimliyini ortalığa qoyur. Əsl insanın - kamallı insanın bəzəyinin dil olması söylənilir. Yəni əsl insanın kimliyi yenə də onun dilindədir. Burada yenə də bir çox mətləblər dilin altında gizlənir. Bu barədə “Qutadqu bilik”də yazılır:

İnsanın bəzəyi sözdür, söz müxtəlifdir,

Xoşsözlüinsanıöy, eydilim.

Türkcəbunabənzərbiratalarsözüvar,

Onu söyləyirəm, o belədir:

Kamalın bəzəyi dil, dilin bəzəyi sözdür,

İnsanın bəzəyi üz, üzün bəzəyi isə gözdür.

İnsan sözünü dili ilə söylər,

Sözüyaxşıolsa,üzüparlar.

(Yusif Balasaqunlu. Qutadqu bilik - xoşbəxtliyə aparan elm. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, s. 35).

Biliyin sərhədi, ölçüsü və həcmi idrak sahibləri tərəfindən etiraf olunmuş, gizli saxlanılmışdır. Məsələn, Aşıq Ələsgər yazır:

Kişigərəkzəhmətçəksindərsalsın,

Süfrəaçsın, adqazansın, dərsalsın.

Dərsi azlar Ələsgərdən dərs alsın,

Altıminaltıyüzayəməndədi.

(bax: Azərbaycan aşıq şeirindən seçmələr. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, s. 21).

Burada Aşıq Ələsgər altı min altı yüz ayəni bildiyini, mənimsədiyini və bunu bilməyənlərə dərs verməyə qadir olduğunu söyləmişdir. Onu da qeyd edək ki, “Qurani - Kərim” altı min altı yüz altmış altı ayədən ibarətdir ki, bunların hər biri bismillahla başlayır. “Bismillah” sözü ərəb sözüdür. Dindarlar bir işə girişərkən bu sözü söyləyirlər. Bismillah “Allahın adı ilə başlayıram” deməkdir. (bax: Ərəb və fars sözləri lüğəti. “Yazıçı”, Bakı, 1985, s. 73).

Türkün hikmət xəzinəsində özünəməxsusluğun biri də elat mədəniyyətini yaratması və yaşatması ilə bağlıdır. Elat mədəniyyətinin yaranması səbəbi onunla bağlı olmuşdur ki, türk dünyaya gəlişindən sonra dünyanın təbii və zəngin olan ərazilərində məskunlaşmışdır. Bu ərazilər o qədər ucsuz-bucaqsız olmuşdur ki, onun bir tərəfindən o biri tərəfinə getmək uzun vaxt tələb etmişdir. İstər-istəməz ərazilər get-gedə türkün özü tərəfindən ayrılmağa, belə demək olarsa, sərhəd çərçivəsinə düşməyə başlamışdır. Nəticədə türkün məskunlaşdığı ərazilərin bir-birindən fərqləndirilməsi meydana çıxmışdır. El-oba camaatı, el-oba ifadəsi də buradan yaranmış və elat düşüncə tərzinin bir komponenti kimi türkü həmişə izləmişdir. “Adam adama qovuşar, dağ dağa qovuşmaz” atalar sözü və onun “Oğuznamə”də olan paralel variantı “Qavışar adam adama, amma qavışmaz tağ tağa” elin bir ucu ilə o biri ucu arasında məsafənin böyüklüyünə işarədir. Yəni el-obanın adamları bu ucsuz-bucaqsız məsafəni gəzərkən bir-biri ilə rastlaşa bilər, görüşə bilərlər. Məncə, ellə bağlı atalar sözlərinin yaranması səbəbi də elat düşüncə tərzi ilə bağlı olan bir məsələ olmuşdur. Məsələn, “Oğuznamə”də qarşılaşdığımız həmin atalar sözləri də bunu təsdiq edir.

El ilə gələn qərə gün dügündür.

El ilə gələn bəla bayramdır.

El atdığı daş uzaq gedər.

El dəlüsin aldatmaz.

El içində qatı söyləmə, divar ardında qulaq olur.

Elün dilini kimsə tutmaz.

Elün ağzı yıprağ olur.

Elin ağzında mərcimək islanmaz.

(Oğuznamə. Bakı, Yazıçı, 1987, s. 25, 54, 58).

Ellə bağlı olan Azərbaycan atalar sözləri elat düşüncə tərzinin min illərin sınağından çıxaraq dövrümüzə gəlib çıxan nümunələri kimi müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Məs.:

El ağzı - çuval ağzı.

El ağzı faldır.

El ağzı ilə quş tutulmaz.

El ağzında bir sözün yüz rəngi var.

Elatandaşuzağagedər.

Elatandaşagücdüşməz.

Elatandaşıqalxızmaqolmaz.

Elbirolsa, dağoynadaryerindən

Elçalanzurnanınsəsiuzaqdangələr.

Eldediyimübarəkolar.

Eldəlisinçöləatmaz.

Elelüstəsığışar, evevüstəsığışmaz.

Eleybinsənəsöyləyənsənindəeybinieləsöylər.

El gözü aydın görər.

El gözü tərəzidir.

Elgözündəndüşənboyatmaz.

El gücü - sel gücü.

El hümmətlə, quş qanadla.

El igidiylə tanınar.

El ilə gələn qara gün toy-bayramdır.

El keçdiyi körpüdən sən də keç.

El köçər, adət köçməz.

El qalxdı, sən də qalx.

Elqarğıyanağacbarverməz.

Elmalınagözdikəngözdənolar.

Eloğluyumurtayaqulpqoyar.

Elözdəlisiniyaxşıtanıyar.

Elsevməyəninağacıquruyar.

Elsözünəuyanqarısınıtezboşar.

Eltikənialəmyıxabilməz.

Elüçünağlayanikigözündənolar.

El üfürdü, sel köpürdü.

El üzünə namaz qılanın arxası Allahadı.

El yandıran şamı söndürmək olmaz.

El yığılsa, zərbi kərən sındırar.

El yıxanı heç kəs tikə bilməz.

El yumruğun görməyən öz yumruğun batman sanar.

Elinağzınabaxanacqalar.

Elindilindənqurtarmaqolmaz.

Elinsəsi - haqqsəsidi.

Elinsözüəvvəl-axırdüzolur.

Elini hürküt, axsağınnan yapış.

Ellər köçər, dağlar qalar.

Ellərə gülən canım, indi olub el gülüncü.

Elə kor deyən özü badam gözlüdür?!

(Atalar sözü. Bakı, “Öndər Nəşriyyat”, 2004, s. 98, 99, 100).

Yeri gəlmişkən Abbas Tufarqanlı elat mədəniyyətindən, elat düşüncə tərzindən qaynaqlanaraq yazır:

Elbirolsa, dağoynadaryerindən,

Söz bir olsa, zərbi kərən sındırar.

Elat mədəniyyətinin tərkib hissəsində münasibətlər sistemi həmişə önəmli yerlərdən birini tutmuşdur. Münasibətlər sisteminin əsas komponentlərindən biri də qonşuluq münasibəti olmuşdur. Qonşuluq münasibəti olmadan türkün məişətini təsəvvür etmək mümkün deyildir. Türk qonşuluq münasibətini dar və geniş mənada başa düşmüşdür. Dar mənada qonşuluq münasibəti elat düşüncəsində qonşunun qonşuya olan münasibəti kimi (bir türkün qonşusunda olan başqa bir türkə münasibəti) başa düşülmüşdür. Və bu barədə Oğuz babalarımızın söylədiyi atalar sözləri elat düşüncəsindən qaynaqlanıb gələrək indi də öz təsir gücünü saxlamaqdadır. Məs.:

Qonşunun eşəgin iki istə, sənin üç olsun.

Qonşunun eşəgin toquz istə, sənin on olsun.

Qonşıyıqonşıdansorarlar.

Qonşu haqqı, tanrı haqqı.

Qonşunkimisə, qardaşınoldur.

Qurd qonşusun yeməz.

Qonşıqazan almaq çanaqdan su içmək kibidir.

Oğuznamə. Bakı, Yazıçı, 1987, s. 141, 143, 144, 145, 146).

Azərbaycan atalar sözləri içərisində qonşu ilə bağlı olanları az deyildir. Məs.:

Qonşu aşı dadlı olar.

Qonşu çırağı qonşuya işıq salmaz.

Qonşu iti qonşuya hürməz.

Qonşu qonşudan tez durmaq öyrənər.

Qonşu qonşudan itiyini bayatı çağıra-çağıra tapar.

Qonşu qonşuya baxar, canını oda yaxar.

Qonşu qonşuynan boğuşdu, qaraçıya fürsət düşdü.

Qonşumuncuğunoğurlayangordataxar.

Qonşupaxılolmasa, bağçəpərineylər?!

Qonşu payı qarın doyurmaz.

Qonşuda bişər, bizə də düşər.

Qonşum qonşu olsa, kor qızım ərə gedər.

Qonşum şah - mən də şah.

Qonşuntox - səndətox.

Qonşunagenəş, bildiyiniəldənvermə.

Qonşunuikiinəkliistəki, özündəbirinəkliolasan.

Qonşunun şamından işıq düşməz.

Qonşuya umud olan şamsız qalar.

(Atalar sözü. Bakı, “Öndər Nəşriyyat”, 2004, s. 169-170).

Türk geniş mənada qonşuluq münasibətini millətlər, xalqlar, dövlətlər arasında olan münasibət kimi anlamış və bu zaman məsələyə elat düşüncə tərzi ilə deyil, milli-siyasi və dövlətçilik düşüncə tərzi ilə yanaşmışdır. Hələ ən qədim, qədim və orta əsrlər mərhələsində türk başqa xalqlarla milli-siyasi, dövlətçilik düşüncə tərzi ilə qonşuluq münasibətində olmuşdur.

İdrak sahibləri dövlətçilik düşüncəsinə sadiq qalmaqla dövləti idarə edən hər bir kəsin faydalanacağı öyüd və nəsihətlərlə türkün dövlətçilik tarixinin qədimliyini təsdiq etmişlər. Hələ orta əsrlərdə dövlətin (məhz türk dövlətinin) müasir anlamda desək, konstitusiyasını yazmaq, hökmdarın, vəzirin, bəyin, sərkərdənin, katibin, xəzinədarın, aşpazın, xidmətçinin necə olmasını ölçüyə, meyara çevirmək, eyni zamanda alimlərə, təbiblərə, əfsunçulara, yuxu yozanlara, münəccimlərə, şairlərə, əkinçilərə, satıcılara, heyvandarlara, sənətkarlara, yoxsullara münasibəti ədalətli, cəmiyyətin hər bir təbəqəsinin marağı təmin olunmuş şəkildə bəyan etmək dövlətçilik təcrübəsinin məhsulu kimi başa düşülməlidir. Həm də türklərin qurduqları yüzlərlə, minlərlə dövlətlərin 2idarə olunması zamanı idarəçilik təcrübəsinin diktə etdiyi öyüdnəsihətlər kimi qəbul olunmalıdır.

Dünyada çoxlu dövlətlər qurulub, yaşayıb və dağılıbdır. Türklərin yaratdıqları saysız-hesabsız dövlətlər yaşayıb, dağılıb və yeniləri ilə əvəz olunubdur. İmperiyalar da belə olubdur. Ancaq dövlətin əbədi olması üçün gərəkli olanlar vardır. Məs.:

Dünyanı tutmaq üçün idrak gərəkdir,

Xalqa hakim olmaq üçün həm ağıl,

həm də ürək lazımdır.

Dünyanı tutan idrak ilə tutdu,

Xalqa hökm edən buna ağılla nail oldu.

Hər yerdə insana belə tədbir lazımdır,

Bəylik işində xüsusilə diqqət lazımdır.

Dövlət işində bu ehtiyat və sayıqlıq

Dövlətin ömrünü uzadar.

(Yusif Balasaqunlu. Qutadqu bilik - xoşbəxtliyə aparan elm. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, s. 31, 46, 47).Dövlətin öz xoşbəxtliyinə qovuşması üçün onun bilikli, fəzilətli, adil bir hökmdarı olması ilə yanaşı, səadət və xoşbəxtlik gətirən vəziri, aqilləri, müdrikləri və qənaətcilliyin, gözütoxluluğun nədən ibarət olduğunu anlaya bilən cəmiyyəti mütləqdir. Türkün dövlətçilik düşüncəsində qeyd olunan bu cəhətlər dövləti və cəmiyyəti xoşbəxtliyə apara bilər.

davamı var

Buludxan Xəlilov

Üç nöqtə.- 2019.-2 aprel.- S.4