Kəssə hər kim tökülən qan izini...
Dünya
nizamındakı gərginlikdən doğan hadisələrlə
zəngin XX əsrin əvvəlləri həm də türk
millətinin sınağa çəkildiyi illər idi. Türk dünyasının nəhəng
simalarından olan İsmayıl bəy Qaspıralının “İşdə
bir, fikirdə bir, əməldə bir”, Əli bəy Hüseynzadənin
“Türkləşmək, islamlaşmaq,
müasirləşmək” çağırışları
öz bəhrəsini
tədricən versə
də, görüləsi
işlər hələ çox idi. Belə bir dövrdə, eləcə də Azərbaycanın sovet Rusiyası tərəfindən
işğalından sonrakı
illərdə yazıb-yaratmış
Hüseyn Cavid milli şüurumuzun oyanmasında mühüm rol oynayıb.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu
gün dahi şair, yazıçı,
dramaturq Hüseyn Cavidin anadan olmasından 137 il ötür.
Hüseyn Abdulla
oğlu Rasizadə
1882-ci il oktyabrın
24-də Naxçıvan şəhərində
dünyaya göz açıb. Musiqini, muğamatı yaxşı
bilən, məlahətli
səsi ilə tanınan atasının qəzələ vurğunluğu
gələcəyin söz
ustadı Hüseynə
də keçib. O, əvvəlcə mollaxana, sonra Naxçıvan rus-tatar məktəbində (Məhəmməd
Tağı Sidqinin “Məktəbi-tərbiyə”sində), Təbrizin “Talibiyyə” mədrəsəsində, İstanbul
Universitetində təhsil
alıb. İstanbuldan
yazdığı məktubunda
“Əsir olduğum bir şey varsa,
o da həqiqət və məhəbbətdir”
fikri Hüseyn Cavidin düşüncələrindən xəbər verir. Bu həqiqət və məhəbbətin
mənasını isə
onun vətənini, millətini azad və xoşbəxt görmək arzusu təşkil edirdi.
İstanbuldan qayıdan Hüseyn
Cavid Naxçıvanda,
Bakıda, Gəncədə,
Tiflisdə müəllimlik
edib, habelə bədii yaradıcılıqla
məşğul olub.
İlk kitabları olan “Ana” və
“Keçmiş günlər”
Tiflisdə çıxıb.
1918-ci ilin mart hadisələrindən sonra
Təbrizə gedən
şairin Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin
“Təcəddüd”
qəzetində şeiri
dərc edilib. Naxçıvana qayıdan
Hüseyn Cavid Mişkinaz xanımla evlənib.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Hüseyn
Cavidin Abdulla Şaiqlə birgə yazdığı “Ədəbiyyat
dərsləri” ortaq türk ədəbiyyat tədrisinin yaradılması
istiqamətində atılan
ilk addımlardandır.
Sovet hakimiyyətinin
ilk illərində tale ustad sənətkarı
sanki sınağa çəkirdi. Qardaşını,
qızını itirir.
Xanımı cərrahiyyə
əməliyyatı olunur.
Ehtiyac ucbatından şəxsi kitabxanasındakı
kitabları, dolabındakı
paltarları satır...
Ədəbi tənqid
isə bu dövrü 40 yaşlı
Hüseyn Cavidin yaradıcılığında “məfkurəvi tərəddüd
və böhran” adlandırıb. Halbuki o, bu illərdə “Peyğəmbər” və
“Topal Teymur” əsərlərini yazıb.
1937-ci il iyunun
4-ü və ondan sonrakı hadisələr dahi sənətkarın ideya-məfkurə istiqamətini
zərrə qədər
də dəyişə
bilməyib.
Milli poeziyamızda
fəlsəfi lirikanın
təkrarsız nümunələrini
yaratmış Hüseyn
Cavid mənzum faciələri və tarixi dramları ilə Azərbaycan dramaturgiyasında yeni mərhələ yaradıb.
Onun yaradıcılığı
Şərqin estetik fikir tarixi və
dünya romantizm ənənələri ilə
sıx bağlıdır.
Dahi sənətkarın zəngin
irsinə “Keçmiş
günlər”, “Bahar şəbnəmləri” şeirlər
silsiləsi, “Azər”,
“Kor neyzən” poemaları, “Ana”, “Maral”, “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Şeyda”, “Uçurum”, “Afət”, “Peyğəmbər,
“Topal Teymur”, “Knyaz”, “Səyavuş”, “Xəyyam”, “İblisin intiqamı” dramları, ədəbi, elmi, ictimai baxışlarını
əks etdirən məqalələri,
məktubları daxildir.
“Atilla” (Gözəl Eyida), “Çingiz”, “İblisin ilhamı”, “Telli saz”, “Şəhla”,
“Koroğlu” adlı əsərləri isə müsadirə olunub.
“Mənim Tanrım
gözəllikdir, sevgidir”,
- deyən Hüseyn Cavid dramaturq olmazdan öncə romantik şair, sevgi və gözəllik
aşiqi kimi tanınıb. Onun poeziyasında dərin həyat fəlsəfəsi,
sağlam məntiq, insan kamalına möhkəm inam öz əksini tapıb.
Azərbaycan ədəbiyyatına ümumtürk
məfkurəsi gətirən
böyük sənətkar
“Dəniz tamaşası”
(1912) şeirində qoca
türkün dili ilə millətin döyüş ruhunun qorunmasının vacibliyindən
söz açıb. Dil və din
birliyinin qorunub saxlanması problemini “Hərb və fəlakət” şeirində
qələmə alaraq
“İttihad! İştə
ən böyük ideal” yazıb.
Ümumbəşəri problemləri humanizm mövqeyindən işıqlandıran
şairin:
Kəssə hər kim tökülən
qan izini,
Qurtaran dahi odur yer
üzünü -
kəlmələri bu gün də aktualdır. Bu misralar
zamanın gərdişini
dərindən duyan dahi sənətkarın münaqişə, müharibə
və digər qanlı olayların hələ uzun illər düşüncələrə
hakim kəsiləcəyini şair
qəlbi ilə hiss etdiyinin nişanəsidir.
Hüseyn
Cavid 1938-ci ildə həbs olunaraq “əks-inqilabi əlaqələr
saxlamaq”, “bir sıra müsavatçılarla
müsavatçı söhbətlər
aparmaq”, “öz ətrafında millətçi
düşüncələrlə köklənmiş cavan şairləri toplayıb müsavatçı ruhda təkmilləşdirmək” kimi
ittihamlarla günahlandırılıb.
9 iyun 1939-cu ildə şair 8 il
islah əmək düşərgəsinə məhkum
edilib. O, 1941-ci ildə
İrkutsk vilayətinin Tayşet
rayonunda dünyasını
dəyişib.
Ölümündən sonra Hüseyn Cavidə
1956-cı il martın
6-da bəraət verilsə
də, ona ehtiyatla yanaşılıb.
Dahi sənətkara siyasi bəraəti ümummilli lider Heydər Əliyev qazandırıb.
Hüseyn Cavidin anadan
olmasının 100 illik
yubileyinə hazırlıq
gåtdiyi
dövrdə ümummilli
lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü
ilə onun nəşinin Sibirdən Azərbaycana gətirilməsi
qüdrətli söz
ustasına böyük
sevgi və ehtiramın təzahürü
idi. Ulu Öndərin bu
qətiyyətli addımı
ilə təkcə dahi sənətkarın ruhu deyil, onu
sevən milyonlarla insanın qəlbi rahatlıq tapdı.
Ulu Öndərin
Hüseyn Cavidlə bağlı əvəzsiz
tarixi xidmətlərini
bu gün Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyev davam etdirir. Dövlətimizin başçısının
müvafiq sərəncamlarına
əsasən böyük
sənətkarımızın əsərləri latın qrafikasında
çap olunub, anadan olmasının 125,
130 və 135 illiyi dövlət səviyyəsində
keçirilib.
Azərbaycan mədəniyyətinin gündən-günə inkişaf
etdiyinin, dünyada tanındığının və
qəbul olunduğunun
şahidi kimi qürurla deyə bilərik ki, Hüseyn Cavidin vaxtilə məfkurə davasını insanların
beyninə, milli zehniyyətinə aşılamaq
məqsədilə qələmə
aldığı
Turana qılıncdan daha kəskin, ulu qüvvət,
Yalnız mədəniyyət,
mədəniyyət, mədəniyyət!
-
arzuları da
bu gün gerçəkləşib..
Üç nöqtə.-
2019.- 26 oktyabr.- S.12