Dildən əcnəbi sözləri, oturuşmuş sözləri çıxarmaq olarmı?

Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi minillər ərzində formalaşıb və bugünkü günümüzə gəlib çatıbdır. Dilin lüğət tərkibi ilə yanaşı, həmin dildə yazan klassiklərin də dilinin lüğət tərkibi vardır. Lüğət tərkibindəki sözləri təhlil etmək, qruplaşdırmaq, leksik-semantik və qrammatik cəhətdən araşdırmaq mümkün, eləcə də təbii bir haldır. Ancaq lüğət tərkibindəki sözləri dildən çıxarmaq iddiasında olmaq həqiqətə söykənməyən iddiadan başqa bir şey deyildir. Qazi Bürhanəddinin, İmadəddin Nəsiminin, Məhəmməd Füzulinin, Şah İsmayıl Xətainin və eləcə də digərlərinin dilinin lüğət tərkibindəki sözləri dildən necə çıxarmaq olar? Bu müdaxiləni etmək səlahiyyəti heç kəsə verilmir. Hətta bizim hər birimiz klassik ədəbiyyatı oxuyan zaman mənasını başa düşmədiyimiz arxaik, ərəb, fars mənşəli sözlərlə qarşılaşanda onları dilin lüğət tərkibindən çıxarmaq əvəzinə mənalarını öyrənməyə diqqət ayırmalıyıq. Belə olmazsa, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai və digərləri ədəbiyyat tariximizdə öz ədəbi mövqelərini qoruya bilməzlər. Onların hər birinin müqəddəs ədəbi missiyaları içərisində həm də dövrün dilinin lüğət tərkibini qoruyub saxlaması dayanır. Elə alınma sözlər var ki, onlar hər hansı tarixi dövrün dilində işlənsə də, sonralar dilin lüğət tərkibindən təbii olaraq çıxır. Məsələn, Ə.Haqverdiyevin, M.Ə.Sabirin əsərlərində rast gəldiyimiz və o zamankı ədəbi dilimizdə özünə haqq qazanmış ərəb-fars sözlərinin, ifadələrinin bir qismi indi ədəbi dilimizdə işlənmir: dər həqiqət, zəbani hal, xah-naxah, bilaixtiyar, xülaseyi-kəlam, məlada, bərayi-ehtiyat, təşxis, rənç, mütəhəmmil, ruzşəb və s. Dilin özü təbii şəkildə sözlərə vətəndaşlıq hüququnu verib-verməməyi tənzimləyir. Yazıçıların, şairlərin istifadə etdikləri sözlərin dildə vətəndaşlıq hüququ qazanıb-qazanmamasına imkan yaradır. Məsələn, vaxtilə xalq dilindən, danışıq dilindən Səməd Vurğunun gətirdiyi sözlər indi hamı tərəfindən başa düşülür: şütümək, köyrək, nisgil, sambal, ilqar, quzey, güney, qəlbi, yığbal və s. Bu sözlərin indi hamı tərəfindən başa düşülməsinə birinci növbədə dilin özü tələbat və imkan yaradıbdır. Dilin tələbatı ilə gələn və istifadəsinə imkan yaradılan sözlər (dilin özünün imkan yaratdığı sözlər) barədə fikir birmənalı olmalıdır. Onları dilin lüğət tərkibinin halal mülkiyyəti kimi qəbul etmək lazımdır. Təbii ki, burada ərəb və fars mənşəli sözlər də bu qəbildəndir. Bu mənada məsələnin mahiyyətinə vaxtilə çox dəqiq və düzgün yanaşanlardan biri də Məmməd Cəfər Cəfərov olmuşdur. O, dilimizdəki ərəb və fars sözləri barədə “Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin bəzi məsələləri haqqında” adlı 1952-ci ildə dilçilik məsələlərinə aid müşavirədə söylədiyi məruzədə deyirdi: “Bu sözləri (ərəb və fars sözləri – B.X.) nə üçün dilimizdən çıxarıb ataq? Onlar ərəb və ya fars mənşəli sözlər olduqlarına görəmi? Məlumdur ki, Azərbaycan dilindən də ərəb, fars və başqa dillərə bir çox sözlər keçmişdir. Onda gərək o xalqlar da bu sözləri öz dillərindən çıxarıb atsınlar?! Məsələn, Azərbaycan dilindən fars dilinə yalqız, yağı, yaylaq, yorğa, yataq, yavaş, yortmaq, yüzbaşı, qamçı, qurultay, qışlaq, topçu, top, tütün, ortaq, arxalıq və s. kimi bir çox sözlər keçmişdir. Məgər farslar bu sözləri öz dillərindən çıxarıb atmalıdırlarmı?” Məmməd Cəfər Cəfərov öz fikrini davam etdirərək dilin təmizliyi uğrunda mübarizə məsələsinə də aydınlıq gətirir, bunun bir şüar kimi başa düşülməməsini diqqətə çatdırırdı. O deyirdi: “Aydındır ki, əgər biz ümumiyyətlə, dilin təmizliyi uğrunda mübarizə şüarını belə başa düşsək, hər bir xalq gərək başqa dillərdən qəbul edib öz dilinin malı etmiş olduğu, dildə tam vətəndaşlıq hüququ qazanmış olan sözləri tamamilə çıxarıb atsın... Dilimizdə işlənən sükunət, zülmət, xəyal, kamal, şeiriyyət, idrak kimi sözləri çıxarıb atmağı təklif edən yoldaşlar bunları hansı sözlərlə əvəz etmək fikrindədirlər?” Görünür ki, bütün dövrlərdə dilin təmizliyi uğrunda mübarizəyə bir qisim adamlar (bəzən bir qisim mütəxəssislər də) düzgün mövqedən yanaşmamışlar. Tarixin bütün dövrlərində yanlış mövqedə olanların fikirləri özünə meydan ala bilibdir. Ancaq hər dəfə bu yanlış təsirin altına düşməyə həm dilin özü, həm də peşəkarların mövqeyi imkan verməyibdir. Bu mənada Məmməd Cəfər Cəfərovun vaxtilə söylədiyi fikri qeyd etmək yerinə düşər. O deyirdir: “Dili təmizləmək, sadələşdirmək onu yoxsullaşdırmaq demək deyildir. Dilimizdə ta qədimdən ayrılıq sözü də var, hicran sözü də. Bəziləri belə zənn edirlər ki, bu iki sözdən birini, məsələn, hicran sözünü çıxarıb atsaq dilimizi təmizləmiş olarıq. Dildə addımbaşı təsadüf etdiyimiz ulduz-səyyarə, ildırım-şimşək, çay-nəhr, külək-rüzgar, od-atəş, tək-tənha, qaranlıq-zülmət, gələcək-istiqbal, təmiz-pak, əyyam-epoxa, müəllim-pedaqoq kimi yüzlərcə sözlər də bu qəbildəndir. Bu hadisə, əlbəttə, dilimizin lüğət fondunun və xüsusən lüğət tərkibinin zənginliyini göstərir. Onları çıxarıb atmaq, dili təmizləmək deyil, dili yoxsullaşdırmaq, öldürmək demək olardı. İki gözün biri də kifayət edər – deyib, o birini çıxarmağa ehtiyac yoxdur!...” Bir sözlə, düzgün və dürüst mövqe həmişə Azərbaycan dilinin saflığını qorumaq işini düzgün istiqamətə yönəltmişdir. Nöqsanlı və qüsurlu fikirlərin bərkiməsinə, dərinləşməsinə imkan verməmişdir. Yenə də İlyas Əfəndiyevin sözləri yerinə düşür: “Biz dilimizi, onun saflığını, gözəlliyini qorumalıyıq. Onu məhəlliçiliklər, jarqonlar, süni ifadələr alağı basmasına yol verməməliyik. Biz eyni zamanda “arxaikdir”, “kənardan gəlmədir” – deyə artıq xalqın dilinə, ədəbi dilə çoxdan daxil olmuş söz və ifadələrdən də imtina edə bilmərik.”

Millətimizin tarixboyu yetişdirdiyi böyük şəxsiyyətləri böyük fikir sahibləri olmaqla öyrənirik. Böyük fikir, ideya sahibləri bütün dövrlərin sınağından çıxır və bütün dövrlərin tələblərinə cavab verir. Konkret olaraq şair və yazıçılardan söhbət gedirsə, onlar yazdıqları yüksək sənət əsərlərinə görə həm də Azərbaycan dilinə borcludurlar. Azərbaycan dili bütün dövrlərdə şair və yazıçıların bədii təfəkkür imkanlarını aça bilibdir. Belə olan təqdirdə Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində vətəndaşlıq hüququ qazanmış sözlərə müdaxilə etmək, onları alınma olduqları üçün dildən çıxarmaq iddiasında olmaq ən azı dilin özü ilə oyun oynamaqdır. Şair və yazıçılar isə dillə oyun oynamayıb, ancaq onun imkanlarından gen-bol istifadə ediblər. Ona görə də şair və yazıçılara, o cümlədən klassiklərin yaradıcılığına dəyər, qiymət vermək dilin özünə verilən qiymətdir. Azərbaycan dilində yazan şair və yazıçılar, o cümlədən klassiklər doğma ana dilinin, həm də millətin təəssübkeşi olmuşlar. Onlar doğma ana dilinin və mənsub olduqları millətin ən həssas övladlarıdır. Məsələn, Məhəmməd Füzuli ərəb və fars dillərində divan yazsa da, həm də ən gözəl və mükəmməl əsərlərini doğma ana dilində yazmışdır. Bununla da o, milli həssaslığını və mənsub olduğu millətə sadiqliyini göstərmişdir. Məhəmməd Füzuli və bu qəbildən olan sənətkarlar dövrün dili olan ərəb, fars dillərində yazmaqla yanaşı, həm də Azərbaycan dilində yazmaqla bu dilin üstünlüklərini göstərməyə çalışmışlar. Məhəmməd Füzuli və bu qəbildən olan sənətkarlar fars dilində çoxlu şeir yazıldığını həm də ənənənin olduğunu bilirdilər. Ancaq Türk dilində (Azərbaycan dilində) şeir yazmaq ənənəsini yaratmağa ehtiyac hiss olunurdu. Bu ehtiyacın nə qədər çətin olub-olmamasından asılı olmayaraq yerinə yetirilməsi milli hissə, milli kimliyə sahiblik tələb edirdi. Odur ki, Məhəmməd Füzuli və bu qəbildən olan klassiklər ərəb və farsdilli oxuculara sərt, tikan kimi görünən türk dilində (Azərbaycan dilində) şeir yazmaqla öz doğma dillərinin, milli dillərinin imkanlarını göstərirdilər. Təsadüfi deyil ki, Məhəmməd Füzuli və bu qəbildən olan sənətkarlar öz istedadları ilə yanaşı, həm də türk dilində (Azərbaycan dilində) yazmaqla üstün mövqelərini qazanırdılar. XVI əsrdə Bağdadda və onun ətrafında dövrün elm dilinin ərəb dili olduğu bir vaxtda türk dilində (Azərbaycan dilində) yazmaq türk milli hissinin və qürurunun ən üstün göstəricisidir. Türk dilində (Azərbaycan dilində) yazan klassik şair və yazıçılarımız əllərini Allaha qaldırıb dua etmiş, Allahdan istəkləri o olmuşdur ki, ərəb və fars dillərinin sehrindən çıxmaq üçün türk dilinin (Azərbaycan dilinin) imkanlarını onlardan əsirgəməsin. Axı Allahın yol verdiyini və yer verdiyini verə biləcək başqa bir varlıq yoxdur. Ərəb, fars dillərinə bərəkət, bolluq verən Allah olmuşdur. Allah bu dillərdə gözəl və aydın yazmağa və danışmağa imkan yaratmışdır. Bu dillərin özünə bir gözəllik vermişdir. Odur ki, belə bir gözəlliyi türk dilində (Azərbaycan dilində) tapmaq üçün Məhəmməd Füzuli və bu qəbildən olan şairlər Allahdan kömək istəmişdir. Məhz Məhəmməd Füzuli türk (azərbaycanlı) olduğu üçün türk (Azərbaycan) dilində yazmaq üçün Allahdan diqqət, mehribanlıq, lütfkarlıq istəmişdir. Məhəmməd Füzulinin Allahdan istəyi, duası türk dilinin (Azərbaycan dilinin) ərəb və fars dillərindən daha üstün imkanlarını üzə çıxarmaq olmuşdur. Allahın köməyi ilə o, istəyinə çatmış, türk dilində (Azərbaycan dilində) mükəmməl yazmağa nail olmuşdur. Türk dilinin (Azərbaycan dilinin) bütün gözəlliklərini türklərlə (azərbaycanlılarla) yanaşı, ərəblərə və farslara da anlatmışdır. Məhəmməd Füzuli və türk dilində (Azərbaycan dilində) yazan şairlər türk (Azərbaycan) sözlərini elə dəqiq, düzgün istifadə etmişdir ki, bu, nəticədə türk dilinin (Azərbaycan dilinin) ləzzətini, dadını üzə çıxarmışdır.

Buludxan Xəlilov

Üç nöqtə.- 2019.- 31 oktyabr.- S.9