“Günlər keçir. Ancaq izsiz yox…

Nizami Cəfərov: “Keçən genlər barəsində daha tez-tez düşünürəm”

əvvəli ötən sayımızda

İndi camaat Vladimir Dalın lüğətinə inanmır...

Namizədliyimi də, doktorluğumu da sovet dövründə müdafəi eləmişəm. Müstəqilliyimizin ilk illərində isə öz Ali Attestasiya Komissiyamız yaradıldı.

…AAK-ın sədri akademik Azad Mirzəcanzadə hərdən müxtəlif regionlarda birdəfəlik müdafiə şuraları yaradırdı. Bir şuranın iclası da Şəkidə keçirilməli oldu. Bəxtiyar Vahabzadə sədr, mən müavin idim.

Azad müəllimlə bircə dəfə görüşmüşdüm, o da professorluq attestatımı almağa gedəndə. Ancaq bu böyük alimin qəribəlikləri barədə çox eşitmişdim… İçəri girəndə sərbəst geyimimə baxıb «cavan oğlan, bu sənin həyatında ən yadda qalan günlərdən biridir, ancaq sən elə bir geyimdə gəlmisən ki…» dedi. Və attestatı narazı-narazı mənə uzatdı… Bərk isti idi, nəfəs çəkmək olmurdu. Attestatı ala-ala Azad müəllimin yaxası açıq, səliqəsiz köynəyinə nəzər saldım. Gülmüsündü, «mənə baxma, qoca kişiyəm» dedi.

… O qədər də kiçik olmayan bir qrupla ilə Şəkiyə gedirdik. Yolda əyləşib çay içəndə Azad müəllim özünəməxsus zərif bir yumorla məndən soruşdu:

- Sən özünü çox bilikli sayırsan?

Təvazökarlığın yeri deyildi.

- Əlbəttə, - dedim.

Ətrafda əyləşənləri göstərib:

- Mən bu görkəmli alimlərə bir sual verdim, bilmədilər… Bəlkə, sən biləsən… Şekspirin məşhur əsərində Hamlet kök təsvir olunur, ya arıq? – deyə soruşdu.

Azacıq düşünüb cavab verdim:

- Azad müəllim, ədəbiyyatda bütün aşiqlər, üsyançılar, adətən, arıq təsvir olunur. Siz ki, bu sualı verirsiz, deməli, Hamlet kök imiş.

- Olmadı, sən sualın cavabını bilmirdin, məntiqlə tapdın. Ayrı sual verəcəyəm… Dilçisən də… «İblis» sözü nə mənşəlidir?

- Yəhudi.

- Tofiq Həcıyev sənin elmi rəhbərindir, elə?

- Bəli.

Üzünü Tofiq müəllimə çevirdi:

- Tofiq müəllim, sizin fikriniz necədir?

- Mən də o fikirdəyəm ki, qədim yəhudi mənşəlidir.

Azad müəllim gülümsünüb dedi:

-Elmi rəhbəri bilməyəndə tələbəsi hardan bilsin, – dedi.

Və cibindən bir bloknot çıxarıb açdı, bizə göstərdi. Vərəqlərin birində yazılmışdı: «İblis – slovo drevneqreçskoye proisxojdeniya». Qalib ədası ilə soruşdu:

- Gördünüz?

Gərginliyi aradan qaldırmaq üçün zarafatla:

- Azad müəllim, indi camaat Vladimir Dalın lüğətinə inanmır, istəyirsiniz, sizin bloknota inanaq?.. – dedim.

Bir söz demədi…

«Şair, hökmdarın hüzurundasan!..»

Yusif Səmədoğlu uzun illər yaradıcılıq qurumlarına rəhbərlik etmişdi, ancaq onun rəhbərliyi altında çalışmış insanların (onlar da yaradıcı şəxslər idilər) hamısı deyirdi ki, Yusif müəllimdə inzibatçılıqdan əsər-əlamət yoxdur, tez-tez iclas keçirməyi, dedi-qodunu, kimisə müzakirə obyektinə çevirib pisikdirməyi və ya həddindən artıq tərifləyib ağlını başından çıxarmağı xoşlamır…

Yusif Səmədoğlunun həyat tərzi, iş (və idarəçilik) üsulu barədə ən dəqiq, ən maraqlı fikirləri, mülahizələri, yəqin ki, uzun illər onunla birlikdə çalışmış böyük yazıçımız Seyran Səxavətdən gözəl heç kim qələmə almayıb. Və onun bir müşahidəsi tez-tez yadıma düşür… Yazır ki, Yusif Səmədoğlunun evində bir tutuquşu varıydı. Ömrümdə ondan tərbiyəsiz tutuquşuya rast gəlməmişdim. Çünki ağzını açanda ana-bacı söyüşü eləyirdi.

Və Seyran Səxavətin bir xatirəsi də yadımdan çıxmır… Yazır ki, təcili Moskvaya getməli idim. Axtarıb baş redaktoru – Yusif Səmədoğlunu tapa bilmədim ki, icazə alam. Ona görə də icazəsiz getməyə məcbur oldum… Moskvada Mərkəzi Yazıçılar Evinin barına girəndə baxdım ki, Yusif müəllim bir neçə adamla orda əyləşib. İstədim aradan çıxam, ancaq məni görüb yanına çağırdı. Soruşdu ki, Seyran, nə yaxşı gəlibsən? Dedim, sizi axtarırdım, Moskvaya getmək üçün icazə alam… Dedi, problem yoxdu…

Səməd Vurğunu Yusif Səmədoğlu qədər dərindən dərk eləmiş ikinci, yaxud üçüncü bir adam (mütəfəkkir!) təsəvvür eləmək son zamanlara qədər çox çətin idi.

Yusif Səmədoğlu Səməd Vurğun yaradıcılığının fəlsəfəsini dahi şairin öz misraları ilə izah edirdi:

«Şair, hökmdarın hüzurundasan!..» Və elə bilirəm ki, qətiyyən səhv eləmirdi, əksinə, gələcək (daha obyektiv!) tədqiqatlar üçün istiqamət verirdi.

Növbəti seçkidə akademiklik – həqiqi

üzv yerinə namizədliyimi vermədim

90-cı illərin ortalarında xəbərlər gəlməyə başladı ki, on illik fasilədən sonra yenidən Akademiyaya seçkilər keçiriləcək.

Akademiyanın prezidenti Fərəməz Maqsudovla birlikdə bir qrup elm adamı İranda idik. Və bu barədə söhbət düşəndə Fərəməz müəllim mənə dedi ki, sən də namizədliyini verərsən, cavanlara müəyyən üstünlüklər veriləcək. Ona nə qədər hörmətim olsa da, dediyini ciddi qəbul eləmədim. Ancaq dostların məsləhəti ilə namizədliyimi verdim.

Belə bir adət vardı, yəqin indi də qalır, namizəd bir-bir bütün səs verən akademiklər, müxbir üzvlərlə görüşüb onlara özünü təqdim etməli, seçkidə səs vermələrini xahiş eləməli idi. Dostum filosof – professor Həmid İmanovun təkidi ilə əvvəl bir qazaxlı müxbir üzvün yanına getdik, ağlımız bir şey kəsmədi. Sonra bir gədəbəyli akademikin yanına getdik, o da dedi ki, səs verərəm, ancaq gözüm yaxşı görmür, yaddaşım da korlanıb, gərək səsvermə vaxtı bir adam yanımda olub yadıma salsın, sonra kimə səs verəcəyimi göstərsin… Sağollaşıb çıxanda Həmid müəllimlə bir-birimizə baxıb gülümsədik. Dedim ki, İmanov, gəl bu görüşmələri yığışdıraq, «bekara» işə oxşayır. Və tərkini verdik…

Seçkilər üç-dörd ildən sonra baş tutdu. Onda artıq millət vəkili idim. Düşünürdüm ki, bu, bəsdi, adama nə qədər səlahiyyət vermək olar? Yəqin ki, seçməyəcəklər… Ancaq müəllimlərim – Ağamusa Axundov, Tofiq Hacıyevlə birlikdə məni də müxbir üzv seçdilər… Gizlətmirəm, sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Bir də ona görə ki, akademik Cəlal Əliyev məni müdafiə eləmişdi… Və bu, böyük şəxsiyyətin təmənnasız bir münasibəti idi.

Növbəti seçkidə akademiklik – həqiqi üzv yerinə namizədliyimi vermədim. Çünki bir yer var idi, o da Ağamusa müəllimin olmalıydı. Təkid edənlər, yalnız mənə səs verəcəklərini deyənlər də oldu, ancaq imtina elədim, çünki olmazdı…

Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü kimi bu böyük elm məbədinin işlərində iştirak etmək mənə həmişə xüsusi zövq verib.

Nizami Cəfərov ordadırsa, mən keçməyəcəm

… Tarix İnstitutuna direktor seçkisi gedirdi. Mən də səshesablama komissyasının üzvü idim. Bir namizəd vardı – akademik İqrar Əliyev. Səsvermə zamanı xəbər gəldi ki, qoca akademik həyəcanlıdır, deyir ki, Nizami Cəfərov ordadısa, mən keçməyəcəm.

Azərbaycan tarixində türklüyün mövqeyini heçə çıxarmağa çalışan bu şəxs ona ünvanladığım açıq məktubun cavabı olaraq böyük bir məqalə – cavab yazmışdı, təhqirlərlə dolu idi… Bayırda oturub həyəcanla səsvermənin nəticəsini gözləyən akademikə yaxınlaşıb:

- İqrar müəllim, narahat olmayın, mən sizə səs verəcəyəm, - dedim.

Ətrafdakılar:

- İqrar müəllim, axı sizə dedik ki, Nizami elə adam deyil, - deyəndə əlavə elədim:

- Ancaq İqrar müəllim indiyə qədərki günahlarına görə hər halda nə vaxtsa narahat olmalı idi…

Ən çox düşündüyümüz ortaq türkcə məsələsi olub

…Müxtəlif türkoloji toplantılarda həmişə üzərində ən çox düşündüyümüz, mübahisə etdiyimiz məsələ, yəqin ki, ortaq türkcə məsələsi olub. Özbək türkoloqları, bir qayda olaraq, müxtəlif türk dillərinin materialları əsasında süni bir dil yaratmağı təklif ediblər. Niyə? Onların fikrincə, əgər türk dillərindən hər hansı biri ortaq ünsiyyət vasitəsi kimi qəbul olunarsa, digər türklər inciyər… Mənə belə gəlir ki, bu, məsələyə həddindən artıq konyuktur yanaşmadır, çünki istənilən türk dilində güclü ortaqlıq potensialı vardır, tarixin təcrübəsi də göstərir ki, süni dillər kütləviləşmək (və yaşamaq!) imkanından məhrumdur. Və ona görə də əgər bütün türklər üçün ortaq bir ünsiyyət vasitəsinə ehtiyac varsa da, müasir türk dillərindən biri (yəni təbii dil!) olmalıdır. Eyni zamanda ən çox inkişaf etmiş, ən böyük sosium (əhali kütləsi) ilə təmsil olunan və arxasında daha geniş texniki (hətta maddi!) imkanlar dayanan bir dil olmalıdır. Hamıya da məlumdur ki, bu, Türkiyə türkcəsidir. Ancaq bununla belə, Tükiyə türkcəsi müəyyən dəyişikliyə də (əlbəttə, inkişaf mənasında) məruz qalacaqdır.

…Qırğızıstanda keçirilən Böyük Türk Dili qurultayında mən bu barədə geniş məruzə elədim. Böyük türk dilçisi Əhməd Bican Ərcilasun dedi ki, məruzənin mətnini çap etdirmək laxzımdır. Xüsusilə belə bir fikir xoşuna gəlmişdi ki, biz türklər təbii şəkildə Şərqdən Qərbə doğru yayılmışıq, Qərbə nə qədər yaxınlaşmışıqsa, o qədər də inkişaf eləmişik – Türkiyə türkləri isə ən Qərbdədirlər, özü də ən böyük toplum halında.

Əhməd bəyə dedim ki, yazılı mətn yoxdur. Ümumiyyətlə, mən son zamanlar şifahi yaradıcılıqla məşğulam… O da gülümsünüb əlavə elədi ki, bu, elə əvvəldən türklərə məxsus keyfiyyətdir.

Davamı var

Pünhan Əfəndiyev

Üç nöqtə.- 2020.- 18 iyun.- S.14.