Yüz illərin, min illərin informasiyasını özündə saxlayan Alban abidələri

Kimlərinsə əli ilə tarixi keçmişimizi yox etməyə çalışırlar

Yaşayış məskənləri adətən çay və ya digər su hövzələrinə yaxın ərazidə salınırdı. Bu məskənlərindən biri də Qəbələ rayonunun Əmirvan kəndi yaxınlığında, Dəstəmaz çayı sahilində qədim alban yaşayış məskəni olub. Yaxınlıqdakı meşəlik ərazidə qədim qəbiristanlıqların olması da bunun əyani sübutudur.

Əmirvan kənd orta məktəbində müəllim işlədiyim dövrdə həmin ərazidə yerləşən alban qəbiristanlıqlarına-üç Alban qəbiristanlığı – ziyarət etmişdim.

Qəbir abidələrinin üzərindəki damğaların (hər hansı bir anlayışın, ideyanın şərti əlamətini ifadə edən işarə, rəmzdir), rəmz və simvolların zənginliyini görəndə çox təəccüblənmişdim, çünki başqa heç bir yerdə - qəbir daşlarında - bu qədər zənginlik görməmişdim. Görünür ki, bu səbəbdən də onlar ötən əsrin 60-cı və 70-ci illərdə arxeoloqların diqqət mərkəzində olublar.

Arxeoloq Firudin Qədirovun rəhbərliyi altında ekspedisiya təşkil olunub və meşəlik ərazidəki qəbiristanlıqlarda arxeoloji qazıntı işləri aparılıb. Bu barədə Əmirvan kənd orta məktəbinin direktoru Əmirxan Burzuyev deyir:

Əmirxan Burzuyev

“ 1969-cu il idi. Tarix elmlər namizədi Firudin Qədirovun rəhbərliyi ilə meşəlik ərazidəki alban qəbiristanlıqlarının yerləşdiyi ərazidə arxeoloji qazıntı işləri aparılırdı. Həmin vaxt Firudin Qədirov 1959-cu ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası tərəfindən yaradılmış Qəbələ arxeoloji ekspedisiyası tərkibində çalışırdı. Əmirvan kəndi yaxınlığında yerləşəm meşəlik ərazidəki qazındı işləri də Qəbələdə arxeoloji tədqiqatlar çərçivəsində həyata keçirilirdi.

Bir gün Firudin Qədirov Əmirvan kənd orta məktəbinin rəhbərliyinə köməklik göstərilməsi üçün müraciət etdi. Onun qazıntı işləri aparılarkən ərazidəki iri qəbir daşlarından biri diqqətini cəlb etmiş, üzərindəki damğalar marağına səbəb olmuşdu. Bu səbəbdən də qəbir daşını yük maşınına yükləyib Bakıya, Arxeologiya və Etnoqrafiya institutuna aparmaq, damğaların mənalarını öyrənmək niyyətində idi. Daş ağır olduğundan onu yük maşınının (QAZ-51) banına qaldıra bilməmişdilər. Nadir Nəsrullayev, Sabir Aydınov, Arif Rizvanov, Sabir Rizvanov, Sabir Məsimov və s. şagirdlərdən ibarət qrup yaradıldı və kömək göstərilməsi üçün arxeoloji qazıntı işləri aparılan əraziyə göndərildilər. Qəbir daşı Bakıya, Arxeologiya və Etnoqrafiya institutuna aparıldı”.

İkinci dəfə bu ərazi 1970-ci ildə arxeoloqların diqqət mərkəzində oldu. Əmirvan kəndinin “Ferma” deyilən ərazisində qışa hazırlıq məqsədilə silos quyusu qazılarkən qədim alban qəbiri- katakomba aşkar olundu. Bu barədə Əmirxan Burzuyev deyir: “Xəbəri eşidən kimi dərslər arası fasilədə müəllimlərə tapıntı haqqında məlumat verdim. Belə qərara gəldik ki, bir qrup yaradılsın və silos quyusu qazılan yerə göndərilsin, qiymətli nə varsa toplanıb məktəbə gətirilsin. Gecikmək olmazdı, çünki olan-qalan nə varsa sındırıla, talan edilə bilərdi.

İlyas Məmmədovun rəhbərliyi ilə 2-3 müəllim və yuxarı sinif şagirdlərindən ibarət qrup yaradılaraq qazıntı yerinə göndərdik”.

Onlar qəbir yerində insan skeletinə, bir-birindən zəngin saxsı-gil qablara, təsərrüfat küplərinə, möhür, tuncdan silah nümunələrinə və bəzək əşyalarına rast gəlirlər və çətinliklə də olsa ətrafa dağılmış əşyaları-maddi mədəniyyət qalıqlarını toplayaraq məktəbə gətirirlər. Həmin vaxt Şamaxı rayonundan olan bir rəssam Əmirvan kənd orta məktəbində praktika keçirdi. O, hər bir əşyanın ayrıca şəkilini çəkərək sistemləşdirir. Şəkillər hazır olduqdan sonra müəllimlərin adından Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutuna kollektiv məktub yazılaraq göndərilir. Bir aydan sonra Qəbələ rayonundan olan tarix elmlər doktoru Qara Əhmədov həmyerlisi Fəzli müəllimlə birlikdə məktub əsasında məktəbə gəlirlər.

Qara Əhmədov, Arxeologiya sahəsində Tarix elmləri doktoru adını almış ilk Azərbaycanlı alim idi. Arxeologiyaya dair monoqrafiyaları, elmi, elmi-kütləvi kitabları vardı. Yəni bu sahənin mütəxəssisi idi. Bu barədə məktəb direktoru Əmirxan Burzuyev deyir: “Qara Əhmədov hər bir əşyanı diqqətlə nəzərdən keçirirdi, gördüklərindən çox sevinirdi. Tapılmış keramika nümunələri arasında üzərinə müxtəlif rəngli boya ilə naxışlar çəkilmiş saxsı qab qırıqlarını böyük maraqla izləyirdi. Həndəsi, təbiət və heyvan təsvirləri gördükcə gözləri gülürdü. Tapılan əşyalar və Qara Əhmədovun onlara reaksiyası belə deməyə əsas verirdi ki, burada həyat tərzi yüksək səviyyədə inkişaf edib, yüksək mədəniyyət olub.

Tunc xəncərin tapılmasını isə qəbirdə yüksək sosial statusa malik qədim tayfa başçısının və ya nümayəndələrindən birinin dəfn edildiyini bildirdi.

Qara Əhmədov həm də tapılan maddi mədəniyyət qalıqlarının tunc dövrə aid olduğunu söylədi. Sonunda o, ən qiymətli əşyaları seçdi, özü ilə götürüb Bakıya apardı. Qalan əşyalardan isə məktəbdə tarix guşəsi yaradıldı”.

Bir müddətdən sonra bu barədə Qara Əhmədov öz məqaləsində qeydlər etmişdi. Amma həmin ərazi çox zəif öyrənildi, daha doğrusu heç öyrənilmədi.

Əmirvanlılar uzun illər Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutundan ekspedisiya təşkil olunacağına və geniş arxeoloji qazıntı işlərinin aparılacağına inanırdılar. Lakin illər bir-birini əvəz etsə də nə gələn oldu, nə də ərazinin geniş araşdırılması həyata keçirildi. Sonunda qəbirin tapıldığı ərazi kənd sakinlərinə həyətyanı sahə kimi paylandı, yaşayış evləri tikildi. Tariximizə işıq saçacaq bir dövr 2-3 metr dərinlikdə biganəliyimizin qurbanı oldu. Bu biganəlik yaxınlıqdakı meşəlik ərazidə yerləşən Alban qəbir abidələrindən də yan keçmədi.

Mən 1991-cı ildə alban qəbiristanlığına ziyarət edəndə qəbir daşları yerində idi, qızıl hərisləri ərazidə dəlmə-deşiklər açmamışdılar.

Nəhayət 30 ildən sonra, 2021-ci ildə Qəbələyə səfərim zamanı yenidən Alban qəbiristanlığında oldum. Gördüklərimdən isə çox məyus qaldım...

“Tapdığım muncuqların nə qədər dəyərli olduğunu bilmirdim”

Alban qəbir daşları XXI əsrin əvvəlinədək ciddi dağıntılara məruz qalmamışdı. Metal və qızıl axtaran dedektor alətlər Qəbələyə ayaq açdıqdan sonra isə vəziyyət tamamilə dəyişdi. Bu barədə meşəlik ərazidə Alban qəbiristanlığının axtarışında mənə dəstək olan Tarix İnstitutunun doktorantı Rəşad Seyidov deyir: “Bizim kəndin yaxınlığında kifayət qədər araşdırılmalı alban qəbirləri, yarğanlıq ərazidə isə mağara var. Alban qəbirləri bir ərazidə deyil, meşənin müxtəlif yerlərində topa şəklindədirlər. Həmin qəbiristanlıqların hüdudları daxilində ölülər müxtəlif qaydada dəfn olunub və qəbirlərin quruluşu onu deməyə əsas verir ki, burada müxtəlif təbəqələrin nümayəndələri dəfn olunub.

Bu qəbiristanlıqlardan biri də bizim torpaq sahəmiz yaxınlığında yerləşir və mən orada çox olmuşam. Hər bir qəbir daşını yaxşı xatırlayıram. Onların arasında xüsusi seçilən, üstündə ox - kaman, Alban xaçı, küp, insan şəkilləri və yazılar olanlar vardı. Ən iri qəbir daşlarından biri də yolun kənarında idi. Amma bir gün torpaq sahəmizə gedəndə onu əvvəlki yerində görmədim, bir kənara atılmış, yeri isə qazılmışdı. Bunları qızıl axtaranlar etmişdi. Ətrafı diqqətlə nəzərdən keçirdikdə bir neçə muncuq, tunc qolbağı və küp parçaları tapdım. Qiymətli əşyaları aparmışdılar. O vaxt məktəbdə oxuyurdum, tapdığım muncuq, qolbağı və küp parçasının nə qədər dəyərli olduğunu bilmirdim. Hər bir tapıntının torpağa basdırılan vaxt, o ərazidə mövcud olan ictimai, siyasi həyatın mənzərəsini əks etdirdiyindən xəbərsiz idim. Mənim üçün adi bəzək əşyalarından başqa bir şey deyildilər. Uzun müddət evdə saxladım, çox təəssüf ki, bu gün onlar məndə yoxdur, itiblər ”.

Söhbətə davam edən Rəşad Seyidov maraqlı bir məlumat da verdi. Onun sözlərinə görə, o vaxtlar təsərrüfat küpləri barədə də danışırdılar. Kənd sakinlərinin dediyinə görə, saxsı küplərin bəzisində şərab komponentlərinin izi qalıbmış. Bu onu göstərir ki, Qafqaz Albaniyası qədim şərabçılıq mərkəzlərindən biri olub.

Haşiyə: Alimlərin bildirdiyinə görə, 2400 il bundan əvvəl qəbələlilər indi olduğu kimi taxılçılıq, heyvandarlıq, bağçılıq, üzümçülük və şərabçılıqla məşğul olublar. Şəraba dərman kimi, insanlararası münasibətləri həlimləşdirən amil kimi, düşüncəyə təsir göstərən maddə və çox qiymətli mal kimi baxıblar Şərabın dindarlıq, əczaçılıq, cəmiyyət üçün əhəmiyyəti böyük olub.

Biganəliyinmiz...

Söhbət edə - edə Alban qəbiristanlığına doğru getdik. Kol - kos basmış ərazidən keçərək meşəliyə daxil olmaq mümkün olmadı. Kolluğun ətrafından fırlanaraq zoğal ağacının yanındakı açıq sahədən qəbiristanlığa daxil olduq.

Ərazidə isə sındırılmış, topa şəkilində yığılmış qəbir daşları, çuxurlar, çalalar və mal - qara vardı. Sanki inəklərin otlaq sahəsidir. Bunlar xalqımızın çoxəsrlik tarixi keçmişindən yadigar qalmış tarix və mədəniyyət abidələrinin diqqətdən kənarda qaldığını göstərirdi. Bu həm də müvafiq orqanların məsuliyyətsizliyi və bizim tarixi irsimizə biganəliyimizin nəticəsi idi. Halbuki ərazi mühafizə olunmalı, qorunmalı idi. Əgər qoruya bilmiriksə və “Biz müsəlmanıq, qəbir daşlarında xaç var, bizə aid deyil ” təfəkkürü ilə yaşayırıqsa, onda bir çox tarixi abidələrimizə başqaları sahib çıxacaq, özünküləşdirəcək, “mənimdir” deyəcəklər. Ermənilər kimi.

Unutmayaq ki, onlar ilkin mərhələdə Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşıb, sonrakı mərhələdə bu torpaqları özününkü elan etmək üçün tarixi abidələrimizə göz dikib, imkan daxilində onu öyrənib və daha sonrakı mərhələdə isə mənimsəyib və nəhayət, onları özünün maddi - mənəvi irs nümunələri elan edib, tirajlayıb və yayıblar. Ermənilər beynəlxalq ictimaiyyətin rəyini çirkin niyyətlərinə istiqamətləndirməyə çalışıblar. Bu barədə yazıçı Fəxri Uğurlu yazır: “Bəli, Albaniya əhalisinin çoxu sonradan müsəlmanlaşdı, ancaq bu, özündən əvvəlki dini-mədəni irsə biganə yanaşmağa bəraət qazandırmır.

Necə deyərlər, yeməyənin payını yeyərlər – bir də onda ayıldıq ki, Azərbaycan ərazisindəki xristian mədəniyyəti qalıqları bütün dünyaya erməni-qriqorian irsi kimi təqdim olunur”.

Qeyd edim ki, son dövrlərdə alban dini - mədəni irsinə sahib çıxmaq iddiasında olan gürcülər də fəallaşıb.

... və şayiələr

Meşəlik ərazidəki alban qəbiristanlığının dağıdılmasında şayiələrin də rolu az olmayıb. Bu barədə Rəşad Seyidov deyir: “Məktəbdə oxuyurdum. Qədim qəbirlərdə qızılın olması barədə şayiələr böyük sürətlə yayıldı, naməlum adamlar qızıl axtarmaq adı ilə kortəbii qazıntı işləri apardılar. Bu qəbir abidələrin böyük əksəriyyəti onlar tərəfindən dağıdıldı. Yüz illərin, min illərin informasiyasını özündə saxlayan abidələr məhv edildi. Bu cinayətdir!”

Bəli, cinayətdir! Bu cinayətdə onlarla birlikdə hərəkət edən, qəbir abidələrinin yeri barədə məlumat verən, yəni onlarla ortaq olan yerli sakinlər də cavabdehlik daşıyırlar. Əslində hamısı bir yerdə işləyib. Qiymətli bir şey tapan kimi öz aralarında bölüşüblər, dəllallara yüksək qiymətə satıblar. İstisna deyil ki, bir hissəsi ölkədən çıxarılaraq ermənilərə satılıb.

Rəşad Seyidovun sözlərinə görə, bu rayonun ərazisində birinci hadisə deyil. Əvvəllər də Qəbələ rayonunun müxtəlif ərazilərində qızıl axtaranlar bəd niyyətlərini həyata keçirmişdilər. Yiyəsizlik, laqeyd münasibət səbəbindən qədim qəbiristanlıqlar, dini xatirə abidələri, digər dəfn yerləri, o cümlədən, kurqanlar və torpaq qəbirlər kompleksləri, küp qəbirlər, qədim təsərrüfat yerlərinin qalıqları dağıdılmış, qiymətli nə varsa oğurlanmışdı. “Bir tarixçi kimi bu, məni çox narahat edir. Elə bil ki, kimlərinsə əli ilə bu tarixi keçmişimizi qəsdən yox etməyə çalışırlar”,- o deyir.

Axtarışım uğursuz oldu

Başımız söhbətə qarışdığından az qala qəbir daşlarından birinin altında qazılmış çuxura düşəcəkdim. Bir an özümü toparladım, diqqətlə ornament və müxtəlif elementlərlə zəngin dördbucaq formasında olan qəbir daşını nəzərdən keçirdim. Daşın altında 1.5 – 2 metr dərinlikdə çuxur qazılmışdı. Onun çökməməsi üçün isə altına uzununa dirəklər, ağac tirlər qoyulmuşdu. “Çuxurda qızıl hərislərindən ola bilsin ki, nəsə qalıb” düşüncəsi ilə onun içərisinə düşüb “axtarışımı” davam etdirsəm də, küp qırıntılarında başqa heç nə tapmadım. Kimliyi bilinməyən şəxslər tarixi məzarı bərbad hala salmışdılar. Bir sözlə tayfa başçısına və ya tayfa iyerarxiyasında yüksək mövqe tutan şəxslərə aid olduğu ehtimal olunan qəbirdəki sümüklər çıxarılıb ətrafa atılmış, küplər sındırılmış, qiymətli əşyaları oğurlanmışdı.

3 - 4 metr aralıda torpaq təpəsi daha dərin çuxurdan xəbər verirdi. Yanılmamışdım, qazılmış çuxur 3 metrdən dərin idi və ekskavatorla qazılmışdı. Bu da ərazidəki qəbirlərin dərinliyinin ən azı 1,2 m-dən 3,1 m-ə qədər olduğundan xəbər verirdi. Dağıntı yalnız bu iki qəbirlə bağlı deyildi. Ətrafdakı dağıdılmış qəbir daşlarının böyük əksəriyyəti tamamilə məhv edilmişdi - qazılmış qəbirlər, sındırılmış baş və sinə daşları... Xoş olmayan acınacaqlı mənzərə vardı.

Bu dağıntılar arasında yarı torpağa batmış və üzərində xaç olan daş marağıma səbəb oldu. Onun ətrafını təmizləmək üçün xeyli zəhmət çəkməli oldum. Xaç daşı daha çox Yenivəng xaç daşlarına oxşayırdı və qəbir daşının bir parçası idi. Qızıl hərisləri “qəbir daşının içərisində qızıl var” düşüncəsi ilə onu sındırmışdılar. Bu sizə qəribə gəlməsin, doğrudan da qəbir daşları sındırılaraq icərisində qızıl axtarılıb. Ətrafa səpələnmiş sındırılmış daşlar da bunun sübutudur.

Ürəkağrıdıcı bir mənzərəni seyr etmək mənim üçün çox ağır idi. Həm də ona görə ağır idi ki, qəbir daşlarındakı damğalar, rəmzlər keçmişimizə, tariximizə işıq saçsa da, əksəriyyətimiz bu barədə məlumatsızıq. Bu mənə onların mənası ilə bağlı araşdırma aparmağa zövq etdi. Əldə etdiyim məlumatları oxucularla bölüşməyi özümə borc bildim.

Öyrənmək istəyi...

Qəbir daşlarında ən çox diqqətimi çəkən də onların üzərində həkk olunmuş bərabərtərəfli xaçlar oldu və demək olar ki, bir-birinə oxşar idilər. Tanınmış ingilis alimi A. Van bu barədə yazır: "Qafqaz albanlarının qədimdən riayət etdikləri və hələ o zamanlar mərhumun xatirəsini yad etmək kimi saxlanmış adətə görə ucaldılan adsız qəbir daşları – xaç daşları vardı".

Bu xaç daşları bədii ornament və elementləri ilə çox zəngin idilər. Gürcü alimi A. Şanidzenin 1938-ci ildə çap olunmuş “ Qafqaz Albanlarının yeni kəşf edilmiş əlifbası və elm üçün əhəmiyyəti” əsərində bildirilir: “Qafqaz Albaniyası erkən xristianlıq incəsənətinin meydana çıxması və inkişafı tamamilə orijinal, özünəməxsus yolla getmişdir. Bütün alban yazılı daşlarının üzərindəki xristianlığa qədərki inamların və kainat qüvvələrinin qanunauyğun şəkildə yerləşməsi ilə dini-bədii qanunlara tabe edilmiş özünəməxsus təsvirlər təşkil edir ki, bu da başqa xalqların xaç təsvirlərində yoxdur. Odur ki, alban daş yazı nümunələrinin (xaç daşlarının, baş daşlarının və nişan daşlarının) bu cür orijinallığı və özünəməxsusluğu onu digər xalqların daş yazı nümunələrindən köklü surətdə fərqləndirir”.

Daha sonra gürcü alimi yazır: “Alban xaçı dünyada yeganə xaçdır ki, xristianlığa qədərki inamların və kainatı dərketmənin əlamətlərini özündə cəmləşdirən işarələrə malikdir. Bu xaçların bütün kompozisiyaları göylə yerin əlaqəsi, günəş, işıq, nur və məhsuldarlıq simvolu kimi əks olunmuşdur. Bütün alban yazılı daşlarının üzərindəki xristianlığa qədərki inamların və kainat qüvvələrinin qanunauyğun şəkildə yerləşməsi ilə dini-bədii qanunlara tabe edilmiş özünəməxsus təsvirlər təşkil edir ki, bu da başqa xalqların xaç təsvirlərində yoxdur”.

Buradan da aydın olur ki, bu xaçlar albanların xristianlıqdan əvvəl günəşə və oda sitayiş etdiyini göstərir, xristianlığa qədərki elementlər və dini ayinlərlə birbaşa bağlıdır.

Qəbir daşlarında diqqətimi çəkən digər bir özəllik isə Alban xaçının tərəflərinin ucunun sonda üç tərəfə şaxələnməsi, yarpaqların olmasıdır ki, bu da onu qriqoryan xaçından fərqləndirir və qarışıq salınma ehtimalını sıfıra endirir.

İnna Simirnova 2006-cı iıdə Moskvada çap olunmuş "Xaçın Gizli Tarixi" kitabında yazır: Alban xaçları üç yarpaqlıdır və “gül-yarpaq” xaçlar növünə aid edilirlər. Bunlara müəyyən ədəbiyyatda “liliyaflüor” xaçı da deyirlər və bu xaçların qol-qanadlarındakı “üçlük” albanların qədim inanclarını (Günəş, Ay və Od) təsbit edir”.

Dörd damğada dörd xaç

Alban qəbiristanlığında diqqətimi çəkən bir baş daşını da xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Onu başqalarından fərqləndirən dörd dairə formasındakı damğada dörd bərabərtərəfli xaç olması idi. Buna ilk dəfə əkin sahəsinin yaxınlığındakı Alban qəbiristanlığında rast gəlmişdim. Mənim üçün çox maraqlı idi. Nə üçün bir başdaşındakı dörd damğada dörd xaç var. Sən demə bu dörd cəhətin rəmzidir - Şərqi, Qərbi, Şimalı və Cənubu və dairəvi hərəkəti simvolizə edir.

Eləcə də təbiətin dörd ünsürünü – Odu, Suyu, Torpağı və Havanı özündə əks etdirir.

Bu barədə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin şöbə müdiri Sadiq Mirzəyev yazır: “ Xristianlığın burada yayılıb qəbul edilməsinədək albanlar müxtəlif tanrılara – Günəş tanrısına, Göy tanrısına, Ay tanrısına və digər səma cisimlərinə, həmçinin təbiət qüvvələrinə - suya, oda, torpağa sitayiş edirdilər.

İlk orta əsr müəlliflərinin məlumatına əsasən, Xristianlığın qəbuluna qədər yerli əhalinin bir hissəsi bütpərəst olmuşdur. Bütpərəstliyə aid məbədlər Qafqaz Albaniyasının ictimai-siyasi həyatında mühüm rol oynamışdır. Ölkədə müxtəlif dövrlərdə çoxallahlılıq, bütpərəstlik, atəşpərəstliyin yayılmasını arxeoloji araşdırmalar zamanı tapılan kurqanlar, daş qutu və torpaq qəbirlər, katakombalar, sarkofaqlar, küp qəbirlər və s. təsdiqləyir. Bu tapıntılar nəticəsində əhalinin dəfn adətləri və dini həyatı barədə müəyyən təsəvvürlər formalaşmışdır”.

Məhz bu səbəbdəndir ki, alban xaçları özünün daha çox klassik ənənələrinə uyğunlaşdırıb, xristianlığa qədərki inamların və kainat qüvvələrinin qanunauyğun şəkildə yerləşməsi ilə dini-bədii qanunlara tabe edilib. Deməli, bu da xristianlıqdan öncə Albaniyada mövcud olmuş inancların qalıqlarıdır.

Tale və cənnətin simvolu

Alban qəbiristanlıqlarındakı baş daşlarında bir damğaya (svastika) da tez-tez rast gəlirdim. Aydındır ki onun nə məna daşıdığı da marağıma səbəb oldu. Məlum oldu ki bu damğa müxtəlif məna daşıyır. Əvvəlcə Günəş rəmzi olan damğa (svastika), sonralar “çərxi fələk” ifadəsində qalmış, sonsuzluq, əbədiyyət mənasını daşıyır. Zamanın sonsuğluğu və ölməzliyi mənasını verir. Bu həm də “Dairəvi tarix (zaman) anlayışı”, yəni, zamanın bir çarx, təkər kimi daim təkrarlanan təsəvvür edilməsi, gedib-geri qayıdışı, fırlanışı kimi başa düşülür. Necə deyərlər dairəvi hərəkətin sonu əvvələ, başlanğıca qayıdışdır. Digər tərəfdən möhür damğasıdır.

Bu damğanın başqa mənaları da var; məsələn, qədim türklərdə bu damğa Tanrı, Günəşi və qartal mənasını verir. İnsanı qoruyan, onu müdafiə edən simvoldur; Daha doğrusu tale və cənnətin simvoludur. Onun pis ruhların məzara girməsinə icazə vermədiyinə və mərhumu mümkün əzabdan azad etdiyinə inanılırdı. Görünür bu qəbir daşında bu mənanı daşıdığı daha inandırıcıdır.

Deməli, baş daşındakı bu damğa cənnətə işarədir və həmin şəxsin yaxınlarının onun cənnətə düşmə, rahatlıq tapması arzusunun göstəricisidir.

Qeyd edim ki, bu damğadan xalçaçılıqda da istifadə olunur və xalçanın əhd-peyman olaraq toxunduğunu bildirir.

Ox-yay damğası hakimiyyət rəmzidir

Qəbir daşlarında ox-yay damğası da xeyli maraqlıdır. Əvvəlcə dəfn olunan şəxsin ovçu, döyüşçü olduğu qənaətinə gəldim. Düşündüm ki, həmin şəxs sakinlərin ov əti ilə təmin olunmasında və ya döyüşlərdə qəhrəmanlıqlar göstərib və bu səbəblərdən də hörmət əlaməti olaraq onun qəbir daşında ox-yay həkk olunub. Amma yanıldım, təsadüfən əlimə Araz Qurbanovun “Damğalar, rəmzlər… mənimsələr” kitabı düşdü və kitabda damqanın çox fərqli izahı verilmişdi.

Kitabda bildirilir ki, bu damğa işarəsi mülkiyyət hüquqları, səlahiyyət bölgüləri və hərb sənətindən savayı, həm də dövlətçilik tarixi və ənənələri ilə də sıx şəkildə bağlıdır. Məsələn, yay hökmdarın rəmzinə, ox isə (xüsusilə qızıl və ya gümüş dəmrəli oxlar) onun vassallarının, elçilərinin səlahiyyət göstəricisidir, eyni zamanda birgə savaşa çağıran dəvət “məktubu”dur.

Araz Qurbanova görə yay hakimiyyət, ox vassalıq bildirən damğaların birliyidir.

"Səni leylək gətirib"

Marağıma səbəb olan iki damğa da qəbir daşlarında fərqlənirdi. Onlardan birində iri dairə və onun da ortasında çox kiçik dairə vardı. Damğa sematikası üzrə mütəxəssislərin bir çoxu bu işarəni mifoloji “Dünyanın yaranması”nın, “ Ana və bətnindəki övlad” anlamının qrafik təhazürü kimi yozurlar. Hətta daş abidələrin birində bu damğa quşun dimdiyində təsvir olunur və bu bizə uşaqların müəyyən yaş dövründə valideyndən soruşduğu - “Hadadan gəlmişəm? sualının cavabını- "Səni leylək gətirib"i xatırladır. Bəlkə də bir bağlılıq var. Amma burada günəş və aydan söhbət gedir.

Qəbir abidələrin digərində isə əllərini yanlara açmış adam təsviri marağıma səbəb oldu. Görünür əllərini yanlara açıb günəşə sitayiş edir.

Göründüyü kimi, bu simvol və rəmzlər qarşılıqlı sintez əsasında bir neçə dinin təsiri altında təşəkkül tapmışdı və tariximizin zənginliyini göstərir.

Gördüklərim və öyrəndiklərim onu deməyə əsas verir ki, bu yerlərin ətraflı araşdırılması kifayət qədər faydalı nəticələr verə bilər. Gec də olsa tədqiq edib tariximizin qədimiliyi barədə mühüm faktlar əldə edə, bir sıra sirləri işıq üzünə çıxara bilərik. Ciddi işlər görülməlidir. Unutmayaq ki, Qafqaz Albaniyasının tarixi yalnız bir neçə icmanın, ya etnik qrupun yox, bütövlükdə ölkəmizin, xalqımızın tarixidir.

Bununla yanaşı yerlərdəki abidələri təbliğ etməliyik, uşaqlara, gənclərə abidələrimizin mahiyyətini, tarixini, əhəmiyyətini anlatmalıyıq. İmkan verməməliyik ki, alban qəbiristanlığında qiymətli nə vardısa oğurlanıb aparsınlar. Tariximizə sahib çıxmalıyıq. Olan – qalanı heç olmasa qorumaliyıq.

Pünhan Əfəndiyev

Üç nöqtə.- 2021.- 25 noyabr.- S.8-9.