İsmayılın fəryadı, son
hayqırtı, ikinci dəfə
öldürülən
Xocalı qurbanları – BİZİM
FİLMLƏR
“Fəryad” filmi deyən kimi dərhal filmin özü keçir arxa plana, ön plana Ceyhun Mirzəyev gəlir. Simasındakı Qarabağ nisgilindən, həsrətindən, ahından yaranan fəryadla.
Lent.az-ın “Bizim filmlər” layihəsində “Fəryad” filmindən danışırıq.
"Kişinin xəyanətini bağışlamaq lazımdır" - Əməkdar artist
Əməkdar
artisti keçmiş əri döyüb - PULA GÖRƏ
Bu məşhurun
səhifəsini oğurlayıb pul qazandılar
Filmin
hazırlığına 1992-ci ilin sonlarında
başlanmışdı. Çəkilişlərə
1993-cü ilin yanvarında start verilib. Ona qədər
aktyorların seçimi üçün sınaq çəkilişləri
keçirilirdi. İsmayıl roluna
çox aktyor sınağa dəvət edilib, hətta Fəxrəddin
Manafov.
Ssenari müəllifi Vaqif Mustafayevlə rejissor Ceyhun Mirzəyev
“İsmayıl obrazının canlı alınması
üçün aktyor oynamalı yox, yaşamalıdır” -
deyə qərara gəlirlər ki, Ceyhun Mirzəyev özü
çəkilsin.
Filmin operatoru Kənan Məmmədov isə Ceyhunun Mirzəyevin
dolu bədənli olduğunu arqument gətirib, alınmayacağından
ehtiyat edirdi.
Çəkilişlər səkkiz ay davam edib. Goranboy rayonunda, Murov
dağının ətəyində həmin il
qış həmişəkindən daha sərt idi, elə
bil.
20 nəfərlik çəkiliş qrupu Naftalanda
pansionatda yerləşib, hər gün Murovdağ, Zeyvə,
Qaraçinar kəndlərinə çəkilişə
gedib, gecə vaxtı pansionata qayıdıb dincəlirmişlər.
“Fəryad” filminin əsas qəhrəmanı
İsmayılın Xankəndində əsir
saxlandığı yer “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının
pavilyonunda qurulub, çəkilib.
Onu da deyək ki, ssenari real hadisələr əsasında
yazılıb, İsmayıl real obrazdır.
Ssenari müəllifi və rejissor əsirlikdən
qaytarılan, hospitalda yatan həmin adamla
görüşüblər.
Filmdəki zirzəmi səhnəsi 5-ci kardioloji xəstəxananın
zirzəmisində lentə alınıb.
Filmin operatoru Kənan Məmmədov deyir ki, o çətin
çəkiliş prosesində Ceyhun Mirzəyevin filmi,
obrazı necə yaşadığını görüb, onun
haqqında “rola uyğun deyil” rəyi verməkdə
yanıldığımı anladım.
Murovdağın ətəyində filmin ən
ağır kadrları lentə alınıb. Möhkəm
qar yağıb, yerdə oturmuşdu. Naftalanda
pansionatda Xocalı qaçqınları yaşayırdı.
Çəkiliş məsulları gedib onlarla
danışıblar ki, Xocalı faciəsini filmə çəkirik,
gəlin həmin səhnədə özünüz çəkilin
ki, daha canlı olsun. Canla-başla
razılaşıblar. Düşünüblər
ki, belə bir filmin çəkilməsi təbliğat vasitəsi
kimi xeyrimizə işləyər, yurdlarına qayıtmağa
kömək edən bir detal olar. O vaxt səsimizi
dünya eşitmirdi, faciələrimizi özümüz
qışqırıb, özümüz də eşidirdik. Dünyanı biz maraqlandırmırdıq. Sonunda bunları anlayıb, özümüz həll
etdik məsələmizi. Görünür,
bu zamanın yetişməsi üçün “Fəryad” filmi də
çəkilməli idi.
Filmdə qarın üstünə yıxılan
yaralı insanlar Xocalı sakinləri özləridir. Kadrların
yaxşı alınması üçün təbii ki, həmin
anda nə operatoru, nə ssenari müəllifini insanların nə
yaşadığı barədə düşünməyə
vaxtları belə olmayıb. “Sən burdan
yıxıl, sən belə qışqır” – deyə
göstəriş verən operator Kənan Məmmədov deyir
ki, bir də gördüm, kimsə hönkürüb
ağlayır. Dönüb gördüm Ceyhun Mirzəyevdir:
“O faciədən sağ çıxanlara burda onu yenidən
yaşadıb, öldürməyək, dayandırın” -
deyir.
Kadrlar o qədər real alınır ki, o vaxt televiziyalar
real Xocalı kadrları ilə filmin kadrlarını süjetlərdə
bəzən dəyişik salıb verirdilər.
Filmdə istifadə edilən silahları kinostudiyanın
pirotexnika şöbəsinin rəhbəri Əlibala Məmmədov
tapmışdı, bəzilərini şöbənin
anbarından, bəzilərini də hərbi hissələrdən.
Filmin büdcəsi yox dərəcəsində
olduğundan hamı Qarabağ mövzusu üçün
müəyyən güzəştlər edirdi. Hətta
musiqiləri AzTV-nin səsyazma studiyalarında səsləndirilib.
Bunun üçün bəstəkar Cavanşir
Quliyev sədrə müraciət edib və razılıq
alıb. Bəstəkardan söz
düşmüşkən, Cavanşir Quliyev filmin sonluğu
üçün əla bir musiqi-marş bəstələyib,
amma sonda qərar alınıb ki, onu verməsinlər. Bəstəkar özü bu barədə heç nə
deməsə də, belə başa düşdük ki, o
vaxtın məğlub ruhu ilə musiqinin mübarizə
havası uyğun gəlməyib. Amma bu gün
üçün o marş lap yerinə düşür, hər
şeyin öz zamanı. Odur ki, yazının
sonunda həmin musiqini təqdim edəcəyik.
Aktrisa Sənubər İsgəndərova filmdə bircə
kadra çəkilib. Deyir ki, Ceyhun Mirzəyevlə dost idik, o, dedi, mən də
təmənnasız çəkildim: “Və indi deyirəm ki,
nə yaxşı o filmdə bircə kadrlıq da olsa, əməyim
var”.
“Ögey ana”dakı İsmayılı bu filmə gətirmək
ideyası isə çəkiliş prosesində Ceyhunun öz
ağlına gəlib. Yaradıcı qrup ideyanı bəyənib,
bir əlavə ilə - İsmayılın cəbhəyə
yola salındığı kadra “Ögey ana”dan balaca
İsmayılın atasının arxasınca
ağladığı səhnəni salmaqla məsələ həll
olunub.
Ceyhun Mirzəyev filmin çəkilişlərində
tez-tez ürək ağrılarından şikayət
edirmiş. Xanımı
Lidiya Mirzəyeva müsahibəsində demişdi ki, Ceyhun
çəkilişlərdən evə gələndə elə
bil müharibənin özündən gəlirdi,
döyüşdən çıxana oxşayırdı: “Gecəni
də yata bilmirdi, ah-ufla o tərəf, bu tərəfə
çevrilirdi yatağında”.
Bunu Lent.az-ın “Şəhid ziyalılar” layihəsində
də yazmışdıq, Ceyhun Mirzəyevin
hayqırtısıdır əslində “Fəryad” filmi. Doğulduğu
Ağdamın Abdal-Gülablı kəndinin itkisinə,
Xocalı faciəsinə, Qarabağ dəhşətlərinə
hayqırtısı. Son dəfə
hayqırdı və ürəyi partladı. Filmin montajına qədər dözmədi. O qədər
real yaşadı filmdəki rolunu.
İsmayılın döyüldüyü, işgəncə
verildiyi kamera səhnələri Bayıl həbsxanasında
lentə alınıb, Stalinin yatdığı kamera ilə
üzbəüz kamerada.
Cavanşir Quliyev danışır ki, Ceyhun səhnələr
təbii alınsın deyə özünü həqiqətən
döydürürdü. Onu kaskadyorun əvəz etməsi təklif
edilsə də, razı olmadı. Bir kadr isə dəfələrlə
çəkilirdi: “Bəlkə də o döyülən səhnələrdə
ürəyindəki tromb tərpənib deyə az sonra ürəyi
partladı”.
Kənan Məmmədov danışır ki, öz
paltarının altından ona zirehli gödəkçə
geyindirmişdik, amma onları soyunanda gördük ki, bədənində
döyülən yerlər göyərib.
Ceyhun Mirzəyevin vertolyotla çəkildiyi kadrlar yenə
Goranboyda çəkilib. Vertolyotu isə Gəncədən Surət
Hüseynov göndərib. Cəmi iki saata
vertolyot çəkilib qayıtmalı idi. Ha gözləyirlər
gəlib çıxmaq bilmir, hava şəraiti uyğun
olmadığından, dumanlı olduğundan
düşünürlər yəqin gəlməyəcək. Bir də eşidirlər ki, səsi gəlir. Bir neçə dəqiqədən sonra dumanın
içindən vertolyotun özü çıxır.
Kadrı 20 dəqiqəyə çəkirlər, bəzi məqamlarda
Çingiz Mustafayevin çəkdiyi kadrlar bədiiləşdirilib:
“Gör körpə uşağın başına nə oyun
açıblar” dediyi yerdən.
Vertolyot missiyasını yerinə yetirib geri dönmək
istəyəndə xarab olub, iki saat əvəzinə çəkiliş
meydanında dörd saat qalmalı olub. Pilot pəri açıb
düzəldəndən sonra gedə biliblər.
Çəkiliş vaxtı Ceyhun Mirzəyevin səhhətində
ciddi narahatlıqlar yaranıb. Ürəyində
problem olduğu üçün orqanizmi zəifləmişdi.
Soyuq hava, ürəyi zəif adam. Üstəlik
də çəkilişlərdən birində az qala ölmüşdü.
Vertolyota
zərərçəkənləri mindirib özü balaca
qız uşağını işgəncə ilə
öldürən erməninin üstünə gedəndə
hiss edir ki, düz boğazını üzə biləcək
yerdə nazik məftil çəkilib. Çölün
düzündə o məftili ora kim
hansı məqsədlə çəkmişdi aydın
olmayıb, amma Ceyhun Mirzəyev son anda əli ilə məftili
qaldırıb keçdiyi üçün ovcunun içi kəsilib.
Filmdə rus və gürcü aktyorlar da çəkilib,
epizodik kadrlarda. Erməni dilində danışılan səhnələri
isə İrəvan teatrının aktyoru Vidadi Əliyevlə
oğlu, SOY kompaniyasının rəhbəri Oqtay Əliyev səsləndiriblər.
Yalnız Məlik Dadaşov öz hissələrində
səsini başqasının səsləndirməsinə
razı olmayıb ki, mənim səsimi əvəz edə bilən
olmayacaq. Aktyor özü mətni erməni dilinə
çevirtdirib, əzbərləyib və səsləndirib.
Görünür, bu qədər təbii
oynadığı üçün aktyor sonralar küçəyə
çıxa bilmirmiş, hamı onu “erməni”
adlandırırmış. Bir dəfə
hətta onu döymək istəyən kütlənin əlindən
aktyoru sənət dostları güclə
almışdılar.
İsmayılın
dostu Rövşən rolunu oynayan aktyor Hacı
İsmayılovla Ceyhun həyatda dost olublar. Aktyor
deyir, ilk dəfə milli ordu formasını o filmdə geyinib
arzuma çatmışam.
Filmin montaj prosesi gedəndə Ceyhun Mirzəyev
haqqında televiziyada veriliş hazırlanırmış. Çəkilişlər
vaxtı, sonra montaj prosesində qəribə tələskənlik
varmış Ceyhun Mirzəyevdə,
çalışırmış ki, tez bitirsin filmi.
Bir də martın 5-də gedib kassaya ki, bəlkə
pulumuz köçüb, 8 mart üçün Lidiyaya çəkmə
almaq istəyirəm. Həmin vaxt pul köçürülən
vaxt deyilmiş.
Kinostudiyadan montajdan çıxanda deyib ki, gedirəm
görüm, hazırladıqları verilişi necə montaj
ediblər və yollanıb Azərbaycan televiziyasına.
Orda halı pisləşib. Onun haqqında
veriliş hazırlayan Hicran Hüseynov Ceyhunu tez evinə
çatdırıb. Evdə qızı Cəmiləni
çağırıb, onun üzünə baxıb və
gözlərini yumub. Təcili yardım gələndə
artıq keçindiyi məlum olub. 5 mart
1993-cü ildə. 46 yaşında.
Film isə öz həyatını davam etdirir - rejissorun
həyatı yarıda qırılsa da. Montaj da olur,
premyera da. Sonralar müxtəlif
mükafatlara layiq görülür. Ölümündən
sonra Ceyhun Mirzəyev də “Humay” mükafatına layiq
görülür o filmə görə. “Fəryad”
Vaqif Mustafayevin də ssenariyə görə “Tağıyev”
mükafatı aldığı işdir. Ssenari müəllifi
Vaqif Mustafayev, quruluşçu rejissor Ceyhun Mirzəyev,
quruluşçu operator Kənan Məmmədov,
quruluşçu rəssam Rafiz İsmayılov, bəstəkar
Cavanşir Quliyevdir. Rollarda Ceyhun Mirzəyev, Məlik
Dadaşov, Hacı İsmayılov, Liana Qudadze, Fikrət Məmmədov,
Nəcibə Behbudova və başqaları çəkilib.
“Fəryad” filmi bu gün də Qarabağ müharibəsi
haqqında çəkilən ən səmimi film hesab edilir.
Sonda ürəkaçan bir xəbər. “Fəryad”
filminin ikinci hissəsinin lentə alınması
üçün Mədəniyyət nazirliyi Vaqif Mustafayevə
ssenari yazmağı sifariş verib. Rejissor
ssenari üzərində işə başlayıb.
Könül istərdi ki, filmin çəkilişləri
Xocalıda aparılsın...
Ramilə Qurbanlı
Unikal.- 2021.- 5 mart.- S.21.