Sirli-sehrli Azərbaycan əfsanələri

I yazı

Eposun kökü olan "epo" yunanca "söz" deməkdir. Nizamiyə görə, dünyanın gözünü söz açıb. Deyəsən, ibtidai insanın fəlsəfi düşüncə çeşməsinin gözü də sözlə açılıb. Əsatirin törəməsi olan əfsanə əsatirlə sözün bir-birinə qovuşması nəticəsində epikləşərək bitkin bir janr kimi meydana çıxıb.

Əsatir təbiət hadisələri, əfsanə isə tarixi hadisə və şəxsiyyətlərə bağlı yaranıb. Fikrimizi bir az da aydın desək, əsatirin əsas obyekti təbiət və insan, əfsanəninki isə cəmiyyət və insan olub. Tarixilik baxımından əsatir əvvəl, əfsanə isə sonralar yarandığı üçün zaman keçdikcə əsatirlər daha çox əfsanələşib.

Əsatirlə əfsanənin əlaqəsini aydınlaşdırmağın özü belə möcüzədir. Təbiəti seyr etdikdə gözünə dənizlər, göllər görünür. Gölün sahilə yaxın yerində rəngarəng ağ, göy, sarı zanbaqlara rast gəlirsən, düşünürsən, bu zanbaqların kökü dənizin dibindədir, ya divarında? Axı hər bir bitkinin kökü torpağa bağlıdır. Axı hər bir bitki öz boyasını, rəngini torpağa bağlı kökündən alır. Bax, o zanbağın kökü əsatirdir. Gözəlliyi ilə insanı özünə cəlb edən zanbaq isə gerçəkliyə bağlı əfsanədir. Daha doğrusu, şərti olaraq onu deyə bilərik ki, zanbağın gözə görünməyən, möcüzəli tərəfi əsatirdir, gözə görünən, boyalarla, rənglərlə süslənmiş tərəfi isə əfsanədir. Hər bir bitkinin, ağacın kökü torpağın üstə dayanır. Hər ağacı külək, tufan yıxır, ancaq tufanın təkcə palıd ağacına gücü çatmır. Palıd ağacının kökü çox dərindədir. Hətta onun kökündə cücərib içərisindən çıxdığı qozanın qabığı çəkmə kimi ayağında geyincəkli qalır, çürümür. Bax, kökün sağlamlığı budur.

Lalə, qızılgül qan qırmızı boyasını, rəngini haradan alıb? "Ceyrançöl" əfsanəsinə görə, düzlərdə bitən lalələr ağappaq olub, ovçu ceyranı neçə yerindən yaralayıb, ceyranın qanı ağ laləni qırmızı rəngə boyayıb. Bu, insanın "təsəvvürdə və təsəvvürün yardımı ilə" yaratdığı obrazlardır. Həmin obrazlar insan xəyalı ilə, onun fantaziyası ilə süslənib. İnsan, onun xəyalı, düşüncəsi, təbiətə və cəmiyyətə baxışı, tarixən zehnində yaratdığı etimologiyası xüsusi bir elmdir. Sarı Aşığın təsəvvürünə görə, qızılgülü qırmızı rəngə boyayan bülbülün bağrının qanıdır. Sarı Aşıq deyir:

Mən aşiqəm, qanlı gül,

Qanlı danış, qanlı gül,

Yemiş bülbül bağrını,

Baxmış ağzı qanlı gül.

Görürsünüzmü, Sarı Aşıq insan fantaziyasının məhsulu olan bir əfsanəni bayatısının məzmununa gətirir, onu formaca gözəl biçimləndirir, tarixən bəşəriyyətin yaddaşına həkk ola biləcək ölməz poetik bir nümunə yaradır. Məlumdur ki, Azərbaycan əfsanələrində və bayatılarında boynu bükük bənövşə ayrılıqdan, həsrətdən bu şəklə düşüb. Bənövşə gah atasını, gah qardaşını, gah da sevgilisini itirir, boynunu bükük tutaraq zaman-zaman göz yaşları axıdır. Türkdilli xalqların dini, dili, bir çox adət və ənənələri eyni olsa da, onların əfsanələrində bənzərsizlik var. Məsələn, Qazaxıstanda bənövşənin yanında düz qamətli "Çiçi mama" adlanan bir bənövşə növü də bitir. Çiçi mamadan soruşurlar: - Yanındakı kimdir?

- Qızım Bənövşədir - deyə cavab verir.

- Bəs onda sən belə qürurlu, məğrur dayandığın halda, qızın bənövşə boynunu niyə bükür?

Çiçi mama cavab verir:

- Bəs nişanlı qız anasının yanında utanıb başını aşağı tutmazmı?

Bizim "Naftalan" əfsanəmizlə türkmənlərin "Baharden gölü" əfsanəsi arasında da müəyyən oxşarlıq var. "Naftalan" əfsanəsində bədəni yara tökmüş dəvəni Naftalan gölünün, başdan-ayağa yara tökmüş, sağalmaz dərdə mübtəla olmuş oğlanı isə Baharden gölünün suyu sağaldıb anadangəlmə edirlər. Xarakterinə, milli adət-ənənələrinə, coğrafi məkanına, iqliminə uyğun yaxın olsa belə, hər bir xalqın öz mənəvi dünyası var.

Hətta bir ölkə daxilində ayrı-ayrı areallarda eyni mövzuya aid bənzərsiz əfsanələr mövcuddur. Hər çiçəyin, bulağın, çayın, gölün, dağın-daşın, qalanın, quşun öz əfsanəsi var. Xalq əlifbanı bilmədiyi zamanlarda belə, mühüm hadisələri, əfsanələri sal qayalara, çiçəklərin yarpaqlarına yazıb. Axtarışlar, müşahidələr göstərir ki, bu və digər tarixi abidə uçulub dağıldıqda, itib batdıqda, izi qalmadıqda onun əfsanəsi də zaman keçdikcə hafizələrdən silinib unudulur. Tarixi abidələri qorumaq - qiymətli əfsanələrini, xalqın bədii təfəkkürünü və tarixini qorumaq deməkdir. Məsələn, Bakıda "Qız qalası" qalıb, onun əfsanəsi bu gün də yaşayır. "Səbayıl qalası" isə yerə gömülüb, yox edilib, əfsanəsi də onunla bərabər qeybə çəkilib.

Hər bir toponimdə, rəvayətdə tarixi şəxsiyyətlər özlərinə yer alıb və orada məskunlaşıblar. Toponimin içərisində bir toplumun tarixi və ya bir xalqın tarixinin bir parçası yaşayır. 1903-cü ildə rusların çəkdiyi bir xəritədə Xoşbulağın adı "Xanbulaq" kimi yazılıb. Bax, həqiqət budur. Həmin yaylaqda olan yüz bulağın içərisində bu bulaq bulaqların xanıdır. Naxçıvanda Şahbuz, Ahdamda Şahbulaq, Kəpəzdə Xan yurdu, Xan qızının bulağı, Xanbulağın yaxınlığında Ziyadxan bulağı və buna bənzər bulaq və yer adları var.

Belə toponimlərdən birinin məzmunu "Nuhçıxan" əfsanə-rəvayətində verilib. Rəvayətə görə, Nuh qabaqcadan xəbər tutur ki, dünya tufanı başlayacaq və yer üzünü su alacaq. Nuh gəmi düzəltdirir, nəsli kəsilməsin deyə, hər bir canlıdan cüt-cüt (erkək-dişi) gəmiyə götürür. Gəmi suyun üzərində dünyanı dolaşır. Nəhayət, indiki Naxçıvan ərazisində tufan sakitləşir, Nuh öz gəmisi ilə bu torpaqda suyun üzündə görünür. Ona görə, də bura "Nuhçıxan" adlanır. Gəmi bir dağdan keçir. Nuh deyir: - Bu dağ Kəmçidir, yəni uca deyil, zirvəsi kəmdir. İkinci dağa çatanda dağın şiş bir qayası gəmini deşir və içəri su daxil olur. Nuh deyir:

- İlan dağdır. Deşilən yerdə qıvrıl yat, gəmiyə su dolmasın.

Bəzi tədqiqatçılar "İnan, dağdır" şəklində bu adın yozumunu verirlər. Nuh bu dağa "İlan dağı" adını verib. Çünki gəmini ilan xilas edib. Gəminin içinə su dolub batmağa qoymayıb. Gəmi Ağrı dağının başında dayanır. Bəzi tədqiqatçılar Ağrı dağının Türkiyədə olmasını nəzərə alaraq əfsanə-rəvayəti natamam və ya iki hissədən ibarət danışırlar. Kəmçi, İlan dağı və Ağrı dağı Türk yurdu olaraq ürəyimiz, xəyalımız, gözümüz kimi sərhəd tanımayıblar. Bunlar bütövlükdə Türk yurdunun təbii alınmaz qalalarıdır.

Tufan sakitləşdikdən sonra Nuh ilandan soruşur:

- Sənə mükafat olaraq nə verim?

Cavabında ilan deyir:

- Qoy arı hər yanı dolaşsın, nəyin əti şirindirsə, mənə xəbər versin.

Arı canlıları yoxlayır və insanın ətindən şirin ət olmadığını aydınlaşdırır. Arı - İnsan əti, insan əti- deyə-deyə gələrkən, qaranquş onun danışan dilini kökündən çıxardır, arı "vız-vız" eləyə-eləyə qalır, insan ətinin şirinliyini Nuha və ilana çatdıra bilmir. İlan bu işi qaranquşun törətdiyini anlayır, qaranquşdan intiqam almaq istəyir, ancaq onu tuta bilmir, qaçarağına quyruğunu çalır. O gündən qaranquş insanları özünə dost seçir və onların eyvanında, damında yuva qurur. Bizə görə, əfsanə tarix deyil, ancaq əfsanə tarixsiz də deyil. Hər bir toponim tarixi nişanədir. O özündə mənsub olduğu xalqın tarixinin bir parçasını, dilini, dinini və tayfaların adlarını zaman-zaman yaşadır, daşıdığı məzmununu xalq etimologiyasının köməyi ilə nəsildən-nəsilə ötürür. Hər bir toponim sirli-sehirli bir qaladırsa, onun açarı xalq etimologiyasıdır.

Tovuzdakı Əlibəyli kəndi haqqında xalqda belə bir rəvayət yaşayır. Nadir şah Gürcüstanın üstünə birbaşa hücuma keçir, tələfat verir, qoşun pərən-pərən düşür. Nadir şah özü də bir qarının evində daldalanır. Qarı onun qabağına bir qab südlü yemək qoyur. Nadir şah tələm-tələsik, qaynar-qaynar südlü yeməyi yeməyə başlayır. Bunu görən qarı deyir:

- Sən də Nadir şah deyilsən ki, səbirsizlik edib qoşunu qırdırasan.

Nadir şah soruşur:

- Qarı nənə, Nadirin yerinə sən olsaydın, necə müharibə edərdin?

- Oğul, qoşunu topa halında düşmənin qabağına çıxarmazlar. Düşmən qüvvəni bilər, gücünü toplayıb səni və qoşununu məhv edər. Ordunu yüz yerə bölüb hər dağın dalında bir qüvvə saxlamaq lazımdır. Yeri gəldikdə biri o birinin harayına çata bilsin. Nadir şah qarının dediyi kimi qoşunu nizamlayır, hücuma keçir və döyüşdə qələbə çalır. O, birbaşa qarının evinə gəlir:

- Qarı nənə, oğuldan, uşaqdan nəyin var?

- Əli adlı bir oğlum var, kəndin naxırçısıdır.

Nadir şah kənd camaatını toplayır, qarının hikmətindən, uzaqgörənliyindən söz açır. Nəticədə deyir ki, belə ananın oğluna naxırçılıq yox, bəylik yaraşır. Bu gündən kəndiniz Əlibəyli kəndi adlanır, Əli də onun bəyi olur. Əlibəyli kəndinin adı o gündən Nadir şahdan yadigar qalır.

Əfsanə və rəvayətlərin yaradıcısı olan xalq ayrı-ayrı hadisələrin, məsəllərin izahında tarixi həqiqətlərin pozulub-pozulmamasına, müəyyən mənada təhrif olunmasına az diqqət yetirsə də, bədii sözün həqiqətinə həmişə sadiq qalıb.

Salyan rayonunda bir kəndin adı Xalacdır. Yerli adamlar bu toponimi "xalqı aç" mənasında yozurlar. Halbuki Xalac Oğuzun 24 nəvəsindən birinin adıdır. "Gəlin qayaları", "Çoban daşa dönənlər" bir-birlərinə bənzəsələr də, Azərbaycanda ayrıca, Qazaxıstanda isə ayrıca məna daşıyırlar. Bizdə çobanlar öz səhvləri ucbatından qoyun sürüləri ilə bərabər daşa dönürlər. Qazaxın "Yuxdan qız" əfsanəsində atanın qarğışı ilə qız və onun sevgilisi qoyun sürüsü ilə bərabər daşa dönürlər. Qazaxın "Yuxdan qız" və türkmənin "Firuzə bağı" əfsanələri hər biri öz-özlüyündə müstəqil bir əsərdir, ölməz sənət incisidir.

Beşbarmaq dağı yaxınlığında naşükürlüyü ucbatından Harunun mal-qoyunu yer aralanır, torpağa gömülür. Ara-sıra heyvanların çöldə qalmış quyruqları, qoyunun-qoçun buynuzları görünür. Daşkənd yaxınlığında Harunun bostanı yerə batır, ara-sıra burnu sarı çiçəkli yemiş, xal-xal bəzəkli qarpızların yaşıl tağları torpaqdan güclə seçilir. Xeyli aralıda bostançının oturacaq yeri, uçulmuş damı, içi boş qara bir qazan, yanında da qab-qacaq görünür. Hər iki əfsanədə hadisələr eyni cür cərəyan edir. Fərq ondadır ki, Azərbaycanda Harunun mal-qoyunu, Özbəkistanda isə bağ-bostanı yerə gömülür. Bütün bunlar genetik əlaqədir - qan yaddaşında qalan izlərdir.

"Fərhad və Şirin" əfsanələrinə Güney Azərbaycanın Ərdəbil, Türkiyənin Amasiya, Azərbaycanın Oğuz, Şəki və Naxçıvan bölgələrində rast gəlirik. Adlar eyniyyət daşısa da, hər bir əfsanənin öz məzmunu, forması və məna çalarları var. "Koroğlu" əfsanələri epos-dastanın özəyidir, başlanğıcıdır.

Sədnik Paşa Pirsultanlı,

professor

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 4 avqust.- S.14.