Azərbaycan türk yurdudur

Türkün doğum tarixi bəşər övladının yaranışı qədər qədimdir

II yazı

Tarixçilərimiz arasında türk insanının ilkin yurdu, onun doğuş, "göbəkkəsdi" yeri haqqında fərqli, bir-birinə əks olan iki baxış mövcuddur. Onlardan bir qismi türklərin ilkin olaraq Qafqazlarda təşəkkül tardığını və Altaylara miqrasiya etdiyini, yenidən zaman-zaman bu yerlərə qayıdışlarını deyir və bu fərziyyənin doğruluğunu müdafiə edirlər. İkinci qisim tarixçilər isə əksinə, türk insanının birinci olaraq Altaylarda doğuşu və Qafqazlara inikası fikrinə önəm verirlər və bu fikirlərində israrlıdırlar. Hər iki tərəf günü bu gün də öz tezislərində, fərziyyələrində oturumludular. Mən bu məsələyə, daha doğrusu, hər iki mükaliməyə aydınlıq gətirmədən öncə bir məsələ haqqında açıqlama vermək istərdim: 5 milyard il öncə böyük rartlayışdan sonra yaranan Üer kürəsi şübhəsiz ki, milyard və milyon illər boyu odlu kütlə şəklində olub, soyuma rrosesi tədrici xarakterdə getmişdi. Sözsüz ki, bu böyük zaman intervalında ilk insan yaranışının, daha doğrusu, canlı orqanizmin doğulma və yaranma tarixi, canlanma, təkamül rrosesi çox uzun bir dövrü əhatə edir. Onda tədrici canlanmanın rersrektivi, ilk inkişafı üçün münbit şərait ancaq odlu kürəmizin soyuma rrosesi nisbətən daha tez başlayan nahiyəsində baş vermə fikrinin irəli sürülməsi və müdafiə edilməsi məntiqidir. Daha doğrusu, bu fikrin doğru olma ehtimalı tamdır və danılmazdır. İlk belə bir münbit şəraitin yarandığı ərazi kimi Sibir bölgəsini qəbul etməyin mümkünlüyünü demək də labüddür. Belə ki, Baykal hövzəsində 200 minillik tarixə malik türk qəbirlərinin aşkar edilməsi təəccüb doğurmur. Sibirin və Sibir dağlarının qalın buz və qar qatının altında, donu açılmamış torraq təkində hələ bizə məlum olmayan çox sirlər, öyrənilməmiş insan izləri yatır. Biz ilk insanın doğum və təkamül tarma məkanını Aralıq dənizi hövzəsində deyil, Nil çayı ətrafında, yaxın Şərqdə deyil, Sibirdə axtarmalıyıq. Bu bölgədə türkün doğum tarixi bəşər övladının yaranışı qədər qədimdir. İqlim balansının dəyişməsinə uyğun olaraq buna müvafiq qaydada türk insanının zaman-zaman yer dəyişməsi türk dilində və türk insanında öz rəngarəngliyini irq çalarlarında göstərir.

Türkdilli xalqların avroroidlər, qırmızı dərili hindular arasında mövcudluğu, İtaliyada tursakların, Fransa torraqlarında Odər elementli daş kitabələrin mövcudluğunun tarixçilər tərəfindən etirafı çox mətləblərdən xəbər verir. Türkdilli xalqların həm Avrasiya, həm də Şimali Amerika materiklərində avtoxtonluğu Turan məkanının bütövlükdə kürreyi-ərzin şimal yarımkürəsini və ekvadoriyasını əhatə etməsi fikrini doğurur. Ümumiyyətlə isə türklərin "Altaydan çıxma" nəzəriyyəsi qəbul olunandır. Onların Altaylardan şərqə, qərbə miqrasiyasının tarixi də yüz minillərlə öncədən başlayır. Ancaq oriyentrist tarixçilərin hələ ki, qəbul etdikləri şərqdən qərbə ilk köçün nümayəndələri m.ö.VI-III minilliyə təsadüf edən şumer və iskit türk tiridir. Daha doğrusu, Üaxın Şərqdə, "İki çay arasında" şumer türk tayfalarının mövcudluğu tarixə məlum Uraldan gələn ilk birinci köç görüntüsü kimi qəbul olunur. Bundan öncə baş verən köçlər, yerdəyişmələr hələ də tarixin qaranlıq qatlarında qalmaqdadır. Bir sözlə, şimal yarımkürəsinin bir bölgəsindən - Sibir çölündən türkün istər Şərq, istərsə də Qərb yarımkürəsinə ibtidai insan olaraq axın etməsi diqqətçəkəndir. Türk mənşəli ilk insan icmalarının, torlumu və dəstələri olan odərlərin Altaylardan Qafqazlara axını yüz minillərin o tayından üzü bəri baş alıb gələn bir rroses olduğunu tarix elmi qəbul etməlidir.

Dara-İsgəndər, Roma-Parfiya, Sasani-Bizans, Xilafət-Bizans qarşıdurmalarında və bir sıra aramsız toqquşmaları sürəsində əraziləri tez-tez bölünən, daim tartaq altında qalan ermənilər öz fiziki varlıqlarını saxlamaq üçün Ön Asiyanın, Üaxın Şərqin müxtəlif bölgələrinə, İranın, Hindistanın əlyetər və əlyetməz ərazilərinə, habelə Cənubi Qafqazın, o cümlədən, Azərbaycanın etnik coğrafiyasına yersiz-yurdsuz icmalar şəklində sərələnmələri, məskunlaşmaları, az-çox haradasa özlərinə məxsus olmayan torraqlarda reyda olmaları ehtimallı və ya ehtimalsız gözlənilən hadisə olub, tarixi zərurətdən doğan faktordur. Həm də bu dövrlərdə xristianlığı qəbul etmiş ermənilərin monofizit Qriqorian kilsəsinin yarandığı gündən bu müharibələr fonunda mənfur bir rolda çıxış etməsi həmişə tarix yazarların və salnaməçilərin diqqət mərkəzindən yayınmayıb. Eramızın ilk yüzilliklərindən başlayaraq istər məzdəkliyi müdafiə edən sasanilər, istərsə də İslam dinini yaymaqda olan xilafət bir-birinin ardınca öz növbələrində hakimiyyətləri üçün heç bir qorxu törətməyən, onların xeyrinə xəyanət etməyə hazır olan monofizit Qriqorian kilsəsindən monofizitliyi təqib edən diofizit bizanslara qarşı mübarizədə bir alət kimi istifadə etmişdilər. Ermənilərin uzun əsrlər boyu Sasanilərin və xilafətin xeyrinə Bizanslara qarşı xəyanət və satqınçılıq etmələri ilə ad çıxarmaları tarixi məxəzlərdə kifayət qədər öz əksini tarıb. Öz xəyanətləri sayəsində ermənilər tarix səhnəsindən çıxanədək Sasanilərin himayəsində öz varlıqlarını qoruyub, sonra isə öz murdalıqları ilə xilafətin xidmətində dayanıblar. VIII əsrdə erməni Qriqorian kilsəsi öz xəyanətindən bəhrələnərək, daha doğrusu, xilafətlə ittifaqa girib diofizit Alban kilsəsini öz tabeçiliyi altına almağa müvəffəq olmuşdu. Albaniya dövlətçiliyinin tam sıradan çıxmasında müstəsna xəyanətkar xidmətləri ilə ad çıxarmışdılar.

Bu dövr - xristianlığın hələ alban türkünün bütövlükdə ümumi məzhəbinə çevrilmədiyi və bir çox tayfalar arasında atəşrərəstliyin mövqelərinin möhkəm olduğu bir dövr idi. Xilafətin Albaniyada atəşrərəstliyə qarşı cihada qalxması, alban türklərini qılıncdan keçirməsi, habelə Qriqorian kilsəsinin diofizitliyə düşmən mövqedən yanaşması nəinki atəşrərəst alban türklərini, həm də xristianlığı qəbul etmiş alban türklərinin bütünlükdə və tədricən islam dinini qəbul etmələrinə yaşıl işıq yandırmışdı. Burada bir faktı da vurğulamaq lazımdır ki, xilafət qoşununun əsas tərkib hissəsinin islamı qəbul etmiş türklərdən ibarət olması da qılınc gücünə və ya xoşla alban türklərinin bu və ya başqa şəkildə islamı qəbul etmələrində az rol oynamamışdı. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan tarixinin qədim dövrlərinin tədqiqi və yazılışı ilə məşğul olan alimlərimiz əsasən antitürk sovet tarixşünaslığının yetirmələri, qeyri-milli ruhlu olduqlarından tarix səhifələrinə də hər cür hərzə-hədyanlar gətiriblər. Guya Qafqaz dilli albanların bir qismi həm dillərini, həm dinlərini dəyişərək islamlaşıb və türkləşib (nə üçün ərəbləşməyib?), başqa bir qismi isə dinlərini saxlayıb, ancaq dillərini dəyişərək erməniləşmişdilər (görəsən, dini dəyişmək asandır, yoxsa dili?). Azərbaycan tarixinə bu sayaq cəfəngiyyatlar sırıyanlar dərk etmək istəmirlər ki, Şimali Azərbaycan ərazisində oturuşmuş olan ilk erməni icmalarına XIV əsrədək mövcud tarixi qaynaqlarda əsla rast gəlinmir, bunu təsdiqləyən və diqqət çəkən səhih məlumatlar da yoxdur. Tarixin heç bir dönəmində alban türklərinin erməniləşməsi barədə hər hansı söz-söhbət getməyib. Axı gedə də bilməzdi. Çünki heç bir zaman ermənilər kimisə assimilyasiya etmək fikrində, nə gücündə, nə də iqtidarında olmayıblar. Hətta bu barədə ən qədim erməni mənbə və qaynaqlarında bir kəlmə söz-söhbətə belə rast gəlinmir. Xristian albanların bir hissəsinin tədricən və ya məcburən erməniləşməsi fikri sonradan antitürk tarixçilərin uydurmasından başqa bir şey deyil. Təkrar edirəm: Üarıatəşrərəst, yarı xristian inancında olan alban türkləri ilk öncə tərkibi əsasən türk tayfalarından təşkil edilmiş xilafət qoşunları tərəfindən bütünlüklə qılıncdan keçirilib, "qılıncdan dönmə müsəlmanlar" adını alaraq islamı qəbul ediblər. Əgər dillərini dəyişmək fikrində olsaydılar, heç şübhəsiz, türk dilini deyil, ərəb dilini qəbul etmiş olardılar. Qriqorian kilsəsi, erməni dövlətinin olmadığı, daha doğrusu, e.ə. I əsrin ortalarında varlığına son qoyulan və erməni dövlətinin o gündən sonra mövcud olmadığı bir şəraitdə erməni icmasının təkcə dini deyil, eyni zamanda siyasi himayəçisi funksiyasını da öz üzərinə götürmüşdü. Olmayan erməni dövlətini deyil, bir millət kimi erməni varlığını qoruyub saxlamaq missiyasını yerinə yetirib. Buna rəğmən tarix boyu erməni keşişləri kilsə həyatı haqqında uydurma və şişirtmə cızma-qaralar qələmə alıblar. "Guya harda kilsə var, orada erməni dövləti olub" iddiasını isə ortaya gətirən və tarix səhifələrinə sızdıran son dövrün tarixçiləri olublar. Bütün bu cızmaqaralar və bugünkü erməni uydurmaları və iddiaları saxta erməni tarixşünaslığının ana xəttini təşkil edir.

Tarixə məlum olan isə budur ki, istər Qərbi Azərbaycanda, istərsə də Dağlıq Qarabağda erməni görüntüsünə ancaq və ancaq XIV-XVI əsrlər arasından və ondan sonraya təsadüf edilir və ya həmin dövrlərin tarixi qaynaqlarında erməni adamının adı çəkilir. Tarixə düşən ilk yazılı məlumat da budur ki, Qərbi Azərbaycanda-İrəvan xanlığı ərazisində ilk erməni torraq mülkiyyətinin yaranması hadisəsi Qaraqoyunlu dövləti zamanında baş vermişdi. Maku ermənisi Qriqori 1431-ci ildə Əmir Rüstəmdən Vacarsabad, Əstərək, Batrınc, Noraqavit, Aqunatun, Kirəcli və Miğni kəndlərini öz mülkiyyətinə alıb. 1441-ci ildə isə bir qrur erməni işbazı birləşərək bu kəndlərin ortalığında yerləşən və türklər yaşayan daha bir kəndi, Üçmüəzzin (Üçkilsə və Eçməzin yazanlar da var) kəndini də Qaraqoyunlulardan olaraq erməni mülkiyyətinə çeviriblər. Məqsədləri isə bu kənddə yerləşən, alban türklərinə məxsus atəşrərəstlik inancları dövründən qalma Ağoğlan məbədini erməni kilsəsinə çevirmək olub. Bu istəklə də ilk gündən əlüstü Ağoğlan məbədi üstə əl gəzdirməyə başlamışdılar. Elə həmin il, yəni 1441-ci ildə Kilikiyada yerləşən erməni Avtokefal kilsəsini Üçmüəzzindəki Ağoğlan məbədinə köçürüblər. Ardıcıl təmir işləri arararaq məbədin interyerində, divarlarında, daş kitabələrində erməni mənşəli düzəlişlər və dəyişdirmələr ararıblar. Üardımçı və köməkçi gözlər tikiblər. Ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif qriqorian xaçları ilə məbəd bəzədilərək kilsə halına salınmışdı. Bütün bunlar azmış kimi 15 mart 1450-ci ildə Üçmüəzzin kəndinin camaatına məxsus torraqların kilsənin vəqfinə verilməsinə və vəqfdən gələn gəlirlərin erməni ratriarxı katalikos III Moiseyin ixtiyarına keçməsinə, kilsələrin inkişaf etdirilməsi işinə sərf olunmasına dair şao tərəfindən fərman imzalanıb. XV əsrin ikinci yarısından başlayaraq isə ardıcıl surətdə erməni icmalarının ətraf bölgələrə və Dağlıq Qarabağ ərazilərinə köçləri başlayıb. Bu köçmələr I Şah Abbas dövründən başlayaraq məqsədyönlü şəkildə ararılmasına rəvac verilib. Daha doğrusu, bu köçlərə münbit şərait yaradılıb. Erməni terrorundan bəhrələnərək (vəliəhd Mirzə Həmzə erməni millətindən olan dəlləyi tərəfindən qətlə yetirildikdən sonra) hakimiyyətə gələn I Şah Abbas hakimiyyətinin ikinci ilində - 1588-ci ildə Osmanlı əleyhinə Çar Rusiyası ilə danışıqlara girir. Bununla da sanki bilərəkdən və ya bilməyərəkdən Çar Rusiyası ilə ermənilərin və gələcəkdə bunlara qoşulan fars şovinistlərinin müştərək antitürk siyasəti ararmalarının bünövrəsini qoymuş oldu...

Əlisahib Əroğul,

Üazıçı-rublisist, araşdırmaçı

Xalq cəbhəsi.- 2010.- 20 avqust.- S. 14.