Vali və Şükrinin lirik şeirlər toplusu

Tehranın Məclisi-Şurayi-İslami kitabxanasında iki Azərbaycan şairi – Vali və Şükrinin lirik şeirlər toplusu divanları aşkar edilmişdir. Onlar barədə təzkirələrdə, digər mənbələrdə heç bir məlumata rast gəlmirik.

Valinin öz divanından və Tehranın Məclisi Şurayi-İslami kitabxanası kataloqundan şairin mühiti barədə müəyyən məlumatlar əldə etmək mümkündür. Vali divanının əlimizdə olan yeganə nüsxəsinin köçürülmə tarixi bəlli deyil. Əvvəldən və sondan naqis olan bu nüsxənin ortadan da bəzi vərəqləri düşmüş, sonradan cildlənərkən bəzi vərəqlərin yeri səhv düşmüşdür. Adı çəkilən katalo¬qun müəllifi Əbdülhüseyn Hayeri «Vali» təxəllüslü şairmizin «Gənci» ləqəbinin də olduğunu ehtimal edir. Tədqiqatçı Valinin farsca bir neçə qitəsində II Şah Abbasın (1642-1666) taxta çıxmasına və Şah Səfinin (1629-1642) vəfatına, Şah Səfinin İrəvanı osmanlılardan geri almasına (1636) dair maddeyi-tarixlər tərtib etdiyini göstərərək (bu qitələr divanda vardır), haqlı olaraq, şairin bu iki şahın hakimiyyəti illərində yaşadığı qənaətinə gəlir. Türkcə şeirlərindən birində şairin Şah Səfini mədh etdiyini görürük:

İnqilabi-çərxi-dunpərvərdən, ey dil, fariğ ol,

Xosrovi-sahibgiran Sultan Səfidir şahımız.

Ə.Hayeri Valinin Busərab, Zeynalabdin və Heydər adlı üç oğlunun təvəllüdünə dair maddeyi-tarix tərtib etdiyini, ehtimal ki, Meşkanda yaşayan dostu, şair Sadığı yad etdiyini, Kermanlı Cəmali və Kəmali adlı şəxsləri yad edib, Kəmalinin ölümünə dair maddeyi-tarix yazdığını göstərir.

Vali divanı əlyazma məcmuəsi tərkibindədir. Birinci hissəyə müxtəlif qəsidələr, ikinci hissəyə Valinin əsərləri daxildir.

Ümumi həcmi 112 vərəq olan, əsasən farsca şeirlərdən ibarət bu divan qəzəl, rübai və məsnəvilərdən və bir saqinamədən ibarətdir. Bu lirik şeirlər toplusunda şairin Azərbaycan türkcəsində cəmi 38 qəzəli vardır ki, bunlar da 193 beytdir. Türkcə qəzəllərin əksəriyyəti – otuz ikisi 5, üçü 6, ikisi 4 və biri 7 beyt həcmindədir.

Ana dilində yazdığı şeirləri nəzərdən keçirdikcə, Valinin saf məhəbbəti təbliğ edən, həyatdakı bütün məsələlərə bir aşiq gözü ilə baxan lirik şair olduğunu görürük. O, özünü klassik ədəbiyyatın aşiq surətləri – Fərhad və Məcnunla müqayisə edərək, bu yolun kamil yolçularından olduğunu, zöhd və riyadan imtina edib məhəbbət dininə tapındığını elan edir:

Eşq irşadına kamildir cünunim dərs üçün,

Gərmdir Fərhadü Məcnun ilə xoş bazarımız.

Girmişik zövdü riyadən ta məhəbbət dininə,

Bağladı piri-Muğan təkbir ilə zünnarımız.

Şair özünü «eşq diyarının sultanı» adlandıraraq, «mənəm, Vali, diyari-eşq sultanı Süleyman tək» deyir, məhəbbət nəşəsinə, eşq divanəliyinə üz tutaraq, onu dünyanın bütün qayğılarından qurtarmalarını xahiş edir:

Ey məhəbbət nəşəsi, qurtar məni hər qeyddən,

Vey cunun şuri, məni qeydi-cəhandan qıl xilas.

XVII əsr anadilli şairlərimizin əksəriyyəti kimi, Vali yaradıcılığında da Füzuli poeziyasının təsirini görürük. Füzuli kimi o da eşqi insanı kamillik də¬rəcəsinə çatdıran qüvvə sayır. Əgər dahi şair:

Ey Füzuli, qılmazam tərki-təriqi-eşq kim,

Bu fəzilət daxili-əhli-kəmal eylər məni,

– deyirsə, Vali eşqin insanın əyarını, keyfiyyətini yüksəltmə gücünə malik olduğunu bildirir:

Ey dil, güzari-eşqdə cismim nizar qıl,

İksiri-eşq ilən məni kamiləyar qıl.

Dövrünün digər şairləri kimi, irfani poeziyanın obrazlarından istifadə etsə də, Valinin qəzəllərində əsasən real, dünyəvi eşqin vəsf edildiyini görürük. Onun qəzəllərinin obyekti real bir insan, konkret məşuqədir. Şeirlərindən birində şair sevglisinin onu unutmasından, ona yad olmasından səmimi bir dillə şikayət edir:

Yar oldu yad, etmədi yad, ey nəsimi-sübh,

Əsdikcə bir xəbər yetir ol gülüzardən.

Burada müəllif «yad» sözünün iki mənasından («özgə» və «xatırlama») bəhrələnməklə cinas sənətindən istifadə etmişdir. Əlimizdə olan anadilli şeirlərinin çoxunda vüsala çata bilməyən aşiqin hicran qəmindən danışan Vali, «Getdi hicran inqilabı, gəldi dövrani-nişat» deyərək, məşuqə ilə görüşməyin sevincini də qələmə almışdır. Şairin lirik qəhrəmanının məhəbbəti elə güclüdür ki, sevgilisi ona bircə dəfə baxarsa, bütün bədəni başdan-ayağa bir günəşə çevrilə bilər:

Əgər bir ləhzə əl versə anın nəzzarəsi, Vali,

Vücudimni sərapa məhz eyni-aftab eylər.

Valinin şeirlərində didaktik məqamlara da rast gəlirik. Qəzəllərindən birində şair, ömrünü eyş-işrətlə keçirib xalqın dərdini unudan hökmdarlara üz tutaraq, onlara insanların bu dünyada bir qonaq olduğunu, axirəti düşünüb savab işlər görməyin gərəkliyini xatırladır. Ənuşirəvanın bir zamanlar tikdirdiyi sarayın xarabaya çevrildiyini nümunə gətirərək, bundan ibrət götürməyi məsləhət görür:

Zadi-rahin gör ki, olmaz dəhr əglənmək yeri,

Sən müsafirsən bu yerdə, çərx bir viran ribat.

Taqi-Kəsradən bu rəmzi-ibrətəfəzadır sərih

Kim, bu yerdə eyşü üçün saldı Nuşirəvan bisat.

Bəzi şeirlərində şair yaşadığı zamandan narazılığını bildirir, «aləmdə yoxdur ədlü dad» deyərək dövrünü ittiham edir. «Ruzigari-namüvafiq natəvan etdi bizi» deyən Vali belə hesab edir ki, insanların zəif, gücsüz olmalarına səbəb pis zəmanədir. Şair həyatının uyğunsuz bir dövrdə püç olduğundan acı-acı şikayət edir:

Ruhzigari-namüvafiqdən fərağbal ilən,

Gömədi bir ləhzə rahət, keçdi, Vali, mahü sal.

Şairin Azərbaycan türkcəsindəki əsərlərinin dilini nəzərdən keçirdikdə görürük ki, şeirlərinin əksəriyyətini farsca yazmasına baxmayaraq, Vali ana dilinin incəliklərinə bələd olmuş, danışıq dilindən gələn ifadələri yeri gəldikcə məharətlə işlətmişdir. Şairin bədii dilinin səciyyəvi cəhətlərindən biri də onun əsərlərində ağlar oldu, axmaz oldu, deyər oldu, bağlar oldu kimi fel birləşmələrindən istifadə edilməsidir. Bəlli olduğu kimi, bu cür fel birləşmələri «Kitabi-Dədə Qorqud» abidəsinin dili üçün xarakterikdir.

Şükrinin 138 səhifə həcmində olan farsca divanına daxil edilmiş az saylı Azərbaycan türkcəsindəki şeirlərdən müəllifin türkdilli poeziyanı gözəl bilən, bu dildə dəyərli əsərlər yaradan müqtədir bir ədib olduğunu görürük. Şükri divanı müəllifin özü tərəfindən köçürülmüşdür. Bəzi şeirlərin yanında «Qəzəli-ixtiya¬riye-bəndə», «Qəzəli-ixtiyariye- fəqir», «Qəzəli-ixtiyariye-xiş» sözlərinin yazıl¬ması bunu sübut edir.

Şükri divanı farsca tövhid, nət və imamların mədhinə həsr edilmiş şeirlərlə başlanır. Farsca əsərlər qəzəl, qəsidə və qitələrdən ibarətdir. Müxtəlif hadisələrə həsr edilmiş bir sıra qitələrdə şair maddeyi-tarixlər tərtib etmişdir.

Divanındakı şeirləri oxuduqca Şükrinin XVII əsrin ikinci yarısı – XVIII əsrin əvvəllərində yaşadığını, təbrizli olduğunu, bir müddət Hindistanda, divan tərtib etdiyi dövrlərdə Bəsrə şəhərində yaşadığını görürük. Əsərlərində şair Hindistanın Benqal, Hanpur, Heydərabad şəhərlərindən danışmış, h.1100-cü ildə (m.1688) Nəvvab Qasım xan tərəfindən Balapur şəhərinin tutulmasına qitə həsr etmişdir. Şükrinin divanında onun h.1111-ci ildə (m.1699) Bəsrədə taun epidemiyasının yayılmasına, Dərgahqulu adlı dövlət xadiminin h.1108-ci ildə (m.1696) övladının dünyaya gəlməsinə, h.1111-ci ildə (m.1699) həmin şəxsin Bəsrədə ictimai binalar kompleksi tikdirməsinə, h.1100-ci ildə Hacı Zaman, h.1111-ci ildə Mir Əli Əkbər adlı şəxslərin vəfatına dair tərtib etdiyi maddeyi-tarixlərə rast gəlirik. Bu topluda müəllifin Təbriz şeyxülislamı Mirzə Saleh Təbrizi, Vəhid Qəzvini, Saib Təbrizi, Nasir Əli Hindi, Mirzə Cəlal Əsir, Şah Talib Azadə, Hidayət xan, Miskin, Səxa, Mirzə Məhəmməd Müqim Faizi və b. şairlərin farsca şeirlərinə yazdığı nəzirələri də vardır. Əsərlərindən görürük ki, Şükri başqa məmləkətlərdə yaşasa da, vətəni ilə əlaqəsini itirməmiş, həmvə¬tən¬ləri ilə məktublaşmış, onların şeirlərinə cavablar yazmışdır. Məsələn, burada Mir Hüseyn adlı şairin ona vətəndən göndərdiyi farsca qəzəli və Şükrinin bu şeirə yaz¬dığı nəzirə də özünə yer tutmuşdur. Şairin bu divanında Azərbaycan türkcəsində cəmi 11 qəzəl, 1 qəsidə, 1 təxmis, 2 qitə və 2 müləmmə vardır ki, bunlar da 164 beytdən ibarə¬tdir. Şükrinin qəzəlləri lirik-aşiqanə mövzudadır, bu şeirlərdə real insani münasibətlərin, dünyəvi məhəbbətin tərənnümünə üstünlük verildiyini görürük.

Şükrinin anadilli şeirləri içində janrını müəyyən etməkdə çətinlik çəkdiyimiz bir əsər diqqətimizi cəlb edir. Səkkiz beytdən ibarət olan, qəzəl kimi qafiyələnən bu şeirin vəzni yoxdur. Əsər danışıq dilində qələmə alınmışdır, burada şairlərin klassik qəzəl dilinə yaraşdırmadığı söz və ifadələrə rast gəlirik:

Ta ki, tutdum o nəğməsaz ətəgin, bəni tənbur tək əlinə alıb,

Hər zəman bir qulaqburma verür, həm qıdıqlar bəni ki, ağlamıyam.

Belə ay üzlü saqi yanında tövbəgər yüz qəd üstə peyda olmaz,

Bən bu gündən sonra, əlacım yox bu kətan parəsin yamaqlamıyam .

Danışıq dilində yazılan bu vəznsiz əsəri mənsur şeirdən fərqləndirən əsas cəhət onun qəzəl kimi sabit qafiyə sisteminə malik olmasıdır. Burada məhəbbətin, aşiqin məşuqla münasibətlərinin yumorla, ondan da daha çox lağlağı ilə ifadə edilməsi klassik poeziyaya parodiya kimi səslənir. Əsərin gülüş doğurmaq məqsədi ilə yazıldığını, müəllifin lirik poeziyanın ifadə tərzinə ironik münasibətini görməmək mümkün deyil:

Böylə hindu qızı könül apara, qeyrət deyən olmasın ki, əgər

Bən diş ilən onun dodaqların qan yenişləri kibi boyaqlamıyam.

Fikrimizcə, bu şeirdə artıq XVII əsrin sonlarında şairin klassik poeziyanın tez-tez təkrarlanan obrazlarına, bədii ifadə vasitələrinə, yeksənəq görünən məqamlara tənqidi, yumorlu münasibəti əksini tapır. Belə çıxır ki, poeziyada sonrakı dövrlərdə gedəcək islahatlara, dəyişikliklərə olan ehtiyac əvvəllər də hiss olunmuşdur.

Şükrinin nəzirə və təxmisləri onun bədii zövqü, yaradıcılığının əsas istiqamətləri barədə daha hərtərəfli fikir söyləməyə imkan verir. Şair divanında əksər hallarda tənzir və ya təxmis etdiyi şeiri də köçürmüş, bununla da oxucuya onun məharətini dəyərləndirmək imkanı vermişdir. Şükri divanının 72-73-cü səhifələrində müasiri olan Azərbaycan şairi Vəhid Qəzvininin farsca qəzəlini, Musəvi xanın bu əsərə nəzirəsinin mətlə beytini, nəhayət, özünün nəzirəsini köçürmüşdür.

Şairin bu toplusunda Füzulinin «Ətəgin» rədifli qəzəli, onun bu qəzələ yazdığı nəzirə və təxmis vardır. Füzuli əsərlərinin müasir nəşrlərində onun «Ətəgin» rədifli qəzəlinə daxil olan 7 beytin hamısı burada vardır. Fərq ondan ibarətdir ki, Füzuli divanında 6-cı yerdə olan beyt burada 3-cüdür. Bir neçə sözdə də fərq görürük. Qəzələ yazılan nəzirə 9 beytdən ibarətdir. Şükri bir sıra beytlərində Füzuli qafiyələrini təkrar etmir. Qafiyəsi təkrar olunan beytləri də o, özünəməxsus, fərqli şəkildə mənalandıra bilmişdir.

Şükrinin Füzulinin bu qəzəlinə yazdığı 6 bəndlik bir təxmisi də vardır. Həmin təxmisin bəndlərində müəllifin Füzuli beytlərindən əvvəl gələn misraları elə bil ki, dahi şairin sözlərini tamamlayır, onların mənasını daha qabarıq nəzərə çarpdırır:

Getdi Leyli ki, məgər kam ala ondan Məcnun,

Göstərüb hər nə olur əhli-vəfalərdə fünun,

Vəsli-yar etmədi ol pak dili digərgün,

«Belə üryan gərək avareyi-səhrayi-cünun

Ki, təəllüq tikəni tutmaya qət’a ətəgin».

Şükrinin Qövsi Təbrizinin «Nə istər, bilmənəm» rədifli qəzəlinə yazdığı nəzirə də diqqətəlayiqdir.

Şükrinin şeirlərinə nəzirə yazdığı, adını ehtiramla yad etdiyi sənətkarlardan biri də böyük Osmanlı şairi Baqidir. Bunun bir səbəbi də, bəlkə, Şükrinin bir müddət Osmanlı imperatorluğu ərazisində yaşaması ilə bağlıdır.

Şükrinin Bəsrədə olduğu zaman yazdığı, yaşadığı cəmiyyətdəki ədalətsiz¬likləri, zəmanənin haqsızlıqlarını, insanların pozulmuş mənəviyyatını tənqid etdiyi 23 beytlik şeir məzmununa, ictimai tənqid ruhuna görə Xaqaninin bəzi qəsidələri («Mədain xərabələri», «Həbsiyyə»), Füzulinin «Şikayətnamə»si, Ruhi Bağdadi¬nin «Sanmın bizi kim, şireyi-əngur ilə məstüz» misrası ilə başlanan tərkibbəndi, Vaqifin «Görmədim» rədifli müxəmməsi ilə səsləşir. Məmurların özbaşınalıq və rüşvətxorluğunu ifşa etdiyinə görə Füzuli əsərinə, insanlarda iman və sədaqətin, mənəviyyatın pozulmasını acı bir təəssuf və etirazla tənqid etdiyinə görə Vaqif müxəmməsinə yaxın olan bu əsər özünəməxsus cəhətləri ilə də diqqətimizi cəlb edir. Diqqətlə nəzərdən keçirdikdən sonra janrını ictimai-fəlsəfi məzmunlu qəsidə kimi müəyyən etdiyimiz bu əsər (divanında müəllif digər əsərlərindən fərqli olaraq bu şeirinin janrını qeyd etməmişdir) birinci misrasından («Səfa dövranı fövt olmuş, arada yası qalmışdır») dövrandan şikayətlə başlanır və bu şikayət getdikcə cəmiyyətdəki ədalətsizliklərə qarşı ittihamlara çevrilir. Şair cəmiyyətdəki haqsızlıqlar barədə dərin düşüncələrə dalır, ən müxtəlif peşə sahiblərinin, hakimlərin, din xadimlərinin, rəiyyətin mənəviyyatındakı dəyişikliyi yaranmış vəziyyətin əsas səbəbi kimi göstərir. Özündən əvvəlki klassik ədəbiyyatın ən dəyərli nümunələrindən bəhrələnən Şükrinin bu əsəri yarandığı dövrdə poeziyamızda irəliyə, həyat gerçəkliyinin realist əksinə doğru atılmış böyük bir addım idi. Bu əsərə qədər anadilli poeziyamızda kəskin ictimai məzmunu ilə diqqətimizi cəlb edən belə bir nümunəyə rast gəlmirik. Şairin mahir bir rəssam kimi, yaşadığı həyatın tablosunu çəkdiyi, mənzərəsini yaratdığı bu şeir ədəbiyyat tarixmizdə öz layiqli yerini tutmalıdır.

Vali divanı vərəqlərindən birinin kənarına köçürülmüş, başqa heç bir yerdə rast gəlmədiytmiz Füzuli müləmməsini oxucuların diqqətinə çatdırırıq. Məlum olduğu kimi, müləmmə ən azı iki dildə yazılan klassik poeziya janrıdır. Fikri¬mizcə, digər mənbələrdə nüsxələri tapılmadan hələlik bu əsəri Füzuliyə aid edilən şeir kimi nəzərdən keçirməliyik:

Yek dəm biyavü nişin, ey türki-ruyi-susən,

Mimirəm əz fərağət, məni-salub gedirsən.

Besyar can bedadim ta amədi bedəstəm,

Kəsra süxən nəbaşəd, gər qanımı tökərsən.

Ey mədəni-bəlağət, ey hüsni-gənci-afət,

Sərha fədayi-rahət ordan ki, sən keçərsən.

To hakimivü sultan, ma xümlə bəndəqurban,

Emruz ruzi-lütf əst, gər əlimi tutarsən.

Əz eşqi-to Füzuli besyar zari giryəd,

Əknun çe çarə sazəm, mən ağlaram, gülərsən.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 21 dekabr.- S.14.