Azərbaycan təhsilində şəxsiyyət problemi

Günahı ayrı-ayrı fərdlərdə yox, sestemin özündə axtarmaq lazımdır

Test sisteminin gətirdiyi özəlliklərlə ilk dəfə pedoqoji fəaliyyətlə məşğul olduğum universitetlərdən birində qarşılaşdım. O zaman hələ "repititor" anlayışı indiki qədər zərurətə çevrilməmişdi. Ölkədə barmaqla sayılacaq qədər azsaylı hazırlıq kursları fəaliyyət göstərirdi. Repititorluqla məşğul olan şəxslər özlərini müəllim adlandırırdılar - hazırlıq müəllimi... Elə onların xidmətindən istifadə edən şagirdlər də "hazırlığa, müəllim yanına gedirəm", - deyirdilər.

"Repititor" anlayışı Azərbaycan təhsilinə ayaq basdığı gündən, müəllim sözü öz fundamental mənasını və mahiyyətini itirərək hansısa istehsal sahəsini ehtiva edən texniki terminə çevrilməkdədir.

...Test sistemi Azərbaycanda 18 ildir ki, tətbiq olunur. Bu müddət ərzində ali təhsil və orta ixtisas müəssisələrinə qəbula görə məsuliyyət daşıyan şəxslərlə Təhsil Nazirliyinin rəsmiləri arasındakı ziddiyyətlər bir gün də olsun, səngiməyib. Əksinə, ildən-ilə soyuq ittihamların sırasına yeniləri əlavə olunur və bu ittihamları dilə gətirən şəxslər ictimai rəyə hesablanmış fikirlərini daha çox peşəkarlıqla ifadə etməyə çalışırlar. Azərbaycanın təhsil sistemində "cadügər" axtarışı isə davam edir - rəqəmlərlə, statistik göstəricilərlə, ehtimallarla...

Təhsilin vəziyyəti və səviyyəsi isə göz qabağındadır. Artıq 18 ildir ki, uşaqlarımız repititor yanına, həm də məktəbə gedir..., test tapşırıqlarını əzbərləyərək ali məktəbə hazırlaşırlar. Dünyaya göz açan azərbaycanlı onun bir şəxsiyyət kimi formalaşması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən mərhələləri adlamadan ali məktəb diplomunu əldə etmək üçün ölüm-dirim mücadiləsinə başlayır.

...Vaxtilə Türkiyə mətbuatı ucqar Azərbaycan rayonlarında yaşayan sıravi ailələrin də evində musiqi alətinin olması və az qala hər kəsin bu və ya digər musiqi alətində ifa etmək bacarığı barədə heyrətlə yazırdı. İndi isə əksər ailələrdə müsiqi alətlərini ən yaxşı halda bilgisayarlar əvəz edir. Bir çox hallarda isə bahalı musiqi alətləri "qonşu gözü çıxaran" aksessuar, dekarasiya funsiyasını yerinə yetirirlər.

Musiqi alətləri barədə nümunəni sadəcə, şəxsiyyətin formalaşması və yaxud şəxsiyyət formalaşdırılması prosesi barədə növbəti fikirlərimi əsaslandırmaq üçün yazdım. Şəxsiyyətin formalaşması prosesi isə həddən artıq mürəkkəb və çoxşahəlidir. Burada təkcə musiqi zövqünün formalaşdırılması üçün deyil, kamil bir insanın yetişdirilməsinə gərəkli olan bütün komponetlər iştirak edirlər. Həm də ayrı-ayrılıqda deyil, birgə, kompleks şəkildə, qarşılıqlı harmoniyada olaraq. Şəxsiyyətin formalaşması prosesində iştirak edən hər hansı bir komponentin digərini inkar etməsi isə gələcəkdə bütün cəmiyyət üçün disharmoniya yarada biləcək təpəgözlərin ortaya çıxmasına yol aça bilər. Necə ki, bu gün belələrilə az qala hər addımda qarşılaşırıq...

...Şübhəsiz ki, şəxsiyyətin formalaşması prosesi insanın dünyaya göz açdığı gündən başlayır və burada əsas məsuliyyət də valideynlərin üzərinə düşür. Lakin unutmaq olmaz ki, özü şəxsiyyət kimi formalaşmayan valideynlər dünyaya yenicə göz açan insanın cəmiyyət üçün yararlı, itellektual, yüksək zövqə və təxəyyülə malik olan gerçək şəxsiyyətə çevrilməsi prosesində istəsələr də belə pozitiv rol oynaya bilməzlər. Beləliklə, yenə də əsas yük bir-birilə harmoniya təşkil etmədikdə total deqrodasiyaya zəmin yaradan amillərin - ailənin, təhsilin və cəmiyyətin üzərinə düşür. Bu harmoniyanı yaratmaq isə məhz dövlətin və onun ayrı-ayrı institutlarının vəzifəsidir.

...Təxminən 7 illik pedoqoji təcrübəmdə çağdaş orta təhsil məktəblərindən, repititor "institutu"ndan, hazırlıq kurslarından və test imtahanlarından keçərək ali məktəbə qədəm qoyan tələbələrin çoxlu sayda ortaq problemlərilə qarşılaşdım. Bu problemlər arasında ilk sırada əzbərçilik dayanır. Tələbələrin böyük əksəriyyəti bu və ya digər faktın, hadisənin, rəqəmin, yaxud statistik göstəricinin mahiyyətinə varmadan, hər şeyi sadəcə mexaniki şəkildə yadda saxlamağa çalışırlar. Bu zaman onların yaddaşı bilgisayarın hard disci funksiyasını yerinə yetirir. "Test erası"nın yetişdirmələrinin daha bir ortaq problemi isə onların ixtisasdankənar fənnlər, yaxud sahələr barəsində həddən artıq bəsit bilgiyə malik olmalarıdır. Məsələn, ali təhsil müəssisinə tarix ixtisası üzrə qəbul olan tələbələrin əhəmiyyətli hissəsinin fizika, astronomiya, biologiya, musiqi və şəxsiyyətin formalaşması prosesində fundamental rol oynayan bu kimi digər sahələr haqqında elementar təsəvvürləri belə olmur. Bu siyahını hazırda peşəkar pedoqoji fəaliyyətlə məşğul olan ayrı-ayrı şəxslərin müşahidələrinə əsasən bəlkə də sonsuza qədər uzatmaq olar.

Buna lüzum görmürəm. Çünki məqsədim heç də çoxsaylı problemləri qabardaraq ölkədə təhsilə görə məsuliyyət daşıyan şəxsləri günahlandırmaq deyil. Zənnimcə, bu gün problemləri ayrı-ayrı fərdlərin fəaliyyətindən daha çox mövcud sistemin özündə axtarmaq lazımdır.

Məni ölkənin təhsil sisteminin inkişafında maraqlı olan bir Azərbaycan vətəndaşı kimi Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının sədri Məleykə Abbaszadənin, yaxud Təhsil naziri Misir Mərdanovun haqlı olub-olmadığı qətiyyən maraqlandırmır. Həmçinin statistik göstəricilər müstəvisində uzun illərdir davam etməkdə olan "soyuq müharibə"nin nə ilə nəticələnəcəyi barədə düşünmək, bu qədər boş və mənasız işlərə qızıl kimi zamanımı sərf etmək istəməzdim.

Ortalıqda olan gerçəklik təhsilin, uşaqlarımızın və Azərbaycanımızın gələcəyi barədə daha dərindən düşünməyi diqtə edir.

Mövcud təhsil sistemi kompleks şəkildə nə Azərbaycanın maraqlarına, nə də zamanın tələbinə cavab vermir və ortalığa cavabını gözləyən bir sıra mühüm sualların çıxmasına zəmin yaradır.

...Biz ölkəmizin gələcəyini kimə tapşırmaq istəyirik? Müstəqil düşüncəsi olmayan, şəxsiyyət kimi formalaşmayan, zövqsüz, mədəniyyətsiz, iki səhifəlik "kağız parçası"na yiyələnmək üçün düşüncəsini və təxəyyülünü zorlayan, ruhsuz mexanizmə çevrilən bioloji varlıqlara, yaxud milli və bəşəri dəyərlər üzərində tərbiyə olunmuş, yüksək intellekt, mədəniyyət və azad fikir sahiblərinə?

...Qənaətimə görə, mövcud problemlərin kökünün yalnız tədris prosesində, orta məktəblərdə axtarılması təhsil sistemimizin gerçək və tam mənzərəsinin yaranmasına mane olur.

Mən ali məktəblərə test üsulu ilə qəbuldan imtina edilməsinin tərəfdarı deyiləm. Lakin yalnız bir neçə fənn üzrə hazırlıq prosesi keçən, bütün imkanlarını test tapşırıqlarını əzbərləməyə xərcləyən və nəticədə ekstrimal situasiyalardan çıxış yolu tapmağı bacarmayan, özünü məhdud bir çərçivəyə əsir edən insanların ölkəmizin gələcəyində hər hansı bir pozitiv rol alacaqlarını gözləmirəm.

Bu baxımdan, test sisteminin fundamental məqsədinin və fəlsəfi mahiyyətinin dəyişdirilməsinin tərəfdarıyam. Test üsulu sadəcə ali məktəbə qəbul olunmaq üçün vasitə rolunu daşımamalıdır, o həm də şəxsiyyətin formalaşması prosesində tənzimləyici və qiymətləndirici funksiyasını yerinə yetirməlidir. Bunun üçün isə ilk növbədə test üsulunun tətbiqi prosesində "ikili standartlar"dan, daha dəqiq desək ikipilləli qiymətləndirmə sisteminin tətbiqindən imtina olunmalıdır. Dünyanın bir sıra aparıcı ölkələrində olduğu kimi orta təhsil pilləsini başa vuran şagird yalnız bir dəfə, həm də bütün əsas fənnlər üzrə imtahan verməli və daha sonra göstərdiyi nəticəni müstəqil surətdə seçdiyi ali təhsil məktəbinə göndərməlidir. Universitetlər isə bu nəticələrə əsaslanaraq seçim etməlidirlər...

Bu, sadəcə şəxsiyyətin formalaşması prosesində iştirak edən bütün komponentlərin eyni səviyyədə tətbiq olunmasını stimullaşdırmaq məqsədi daşıyan bir təklifdir. Əsas məqsəd isə illərdən bəri uğursuz bir məkanda lövbər salıb yerindəcə ləngər vuran "gəmi"ni hərəkətə gətirməkdən ibarətdir.

P.S. Mövzunu mütəxəssislərin iştirakı ilə davam etdirəcəyik. "Xalq Cəbhəsi" qəzeti bu mövzuda bütün diskussiyalar üçün açıqdır.

Elçin Mirzəbəyli

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 10 fevral.- S.3.