Başqurdlar haqqında nə
bilirik?
"Başqurd" dili və
"başqurd" etnoniminə bir baxış
Başqurdlar Cənubi Uralda
yaşayan türk qövmlərindəndir. Bu xalq haqda ilkin məlumatlar
IX-X yüzil mənbələrində "başgird",
"başkerd", "başçert",
"başçart" və digər adlar altında
bugünümüzə gəlib çatıb. Xalqın
adı başqurddur. Başqurdstan Respublikasının adı və
mənşəyi də elə bu etnonimə gedib
çıxır. Başqurdstan və başqurdlar haqda
respublikamızda məlumatlar azdır. Regional baxımdan Azərbaycan
ərazilərindən son dərəcə kənarda yaşasalar
da, bu xalqla bağlı tarixi, genetik, etnoqrafik, ədəbi, mədəni
proseslərdən məlumatlı olmağımıza gərək
var. Qədim yazılı abidələrdə
başqurdların türk qəbilələrinə mənsubluğu
konkret olaraq göstərilir. Məsələn, Mahmud
Kaşğarinin "Divani-luğat-it türk" əsərində
başqurd dilinin qırğız, qıpçaq, oğuz,
tuxsi, yağmi və digərlərilə
yaxınlığı sübut olunur. Bu əsərdə
başqurdlar "iyirmi mühüm və ilkin türk qövmlərindən
biri kimi" təqdim edilib.
Çağdaş başqurd
dili üç dialektdən ibarətdir: cənub (Yurmatın)
və şərq (Kuvakan), eləcə də qərb (yaxud
şimali-qərb). Bu təsnifat XX yüzilin 30-cu illərindən
başlayaraq başqurd dilçiliyində ifadəsini tapıb
və bu gün də tapmaqdadır. Öz növbəsində
bu dialektlərdən hər biri bir neçə şivəyə
bölünür. Cənub dialektində Başqurdstanın mərkəzi,
cənub, cənub-şərq rayonları, Rusiyanın Orenburq,
Kuybışev,
2007-ci ildə Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutu tərəfindən
təşkil olunmuş mötəbər beynəlxalq
"Ortaq ümumtürk keçmişindən ortaq
ümumtürk gələcəyinə" konfransında
iştirak edən başqurd alimi akademik Əhməd
Süleymanovla söhbətimiz zamanı onların latın
qrafikalı əlifbaya keçmələri ilə
bağlı sual verdikdə, Rusiya rəhbərliyinin bu əlifbaya
keçidə icazə vermədiyini, ancaq Başqurdstanda belə
bir istəyin dərin olduğunu bizimlə fikir mübadiləsi
zamanı bildirmişdi. Leksik və fonetik quruluşuna görə
başqurd dili vahid Altay türk dillərinin qıpçaq
qrupunun qıpçaq-bulqar yarımqrupuna aiddir. Arealın
ucqarlarında yaşayan başqurdlar digər türk qövmlərindən
xeyli dərəcədə izolyasiya olunublar. Bu, başqurd
dilində qədim türk dilinin arxaik xüsusiyyətlərinin
qorunmasına xidmət edib. Başqurd dilinin elə əlamətləri
var ki, bu əlamətlər onu xakas, tuva, yaqut dillərilə
yaxınlaşdırır. Bundan başqa başqurd dilinin
monqol və tunqus-mancur dilləri, eləcə də fin-uqor və
İran dillərinə xas olan yaxınlığı izlərini
də görmək mümkündür. "Başqurd"
etnoniminin yaranması ilə bağlı hazırda bir neçə
baxış var. Başqurd rəvayətlərindən birində
nə zamansa "Buxaradan müsəlman dinini yaymaq məqsədilə
missionerlərin yola çıxdığı" göstərilir.
Onlar hansı ölkəyə üz tuturlarsa, hər tərəfdə
kafirlərlə rastlaşırlar. Belə olduqda onların
qarşısına bir qurd çıxır və qurd
onları Ural dağlarına aparır. Məhz orada
başqurdların bütpərəst əcdadları
yaşayırmış. Buradan başqurd adı, yaxud qurd
başı adı götürülüb.
Əfsanənin digər
variantları da ortaya çıxıb. Məsələn, bir əfsanəyə
görə mifik canavar başqurdların
başçısı kimi çıxış etməklə,
Buxaradan (bəzi versiyalara görə Altaydan, yaxud Aral dənizinin
sahillərindən) çıxaraq münbit torpaqlar
axtarışında canavarla rastlaşıb və insanlar onun
köməyi sayəsində Uralda vətənlərinə
qovuşublar. Beləliklə, bu etnonimin mənası
"baş qurd", "başçı qurd" kimi tərcümə
olunub. "Başqurd" adının belə izahı nəinki
xalq arasında, həm də araşdırmalarda geniş yer
alıb. Qeyd edilənlərlə yanaşı
"başqurd" sözünün "qurd" hissəsinin
"arı" (başqurdlar arıya qurd deyirlər) kimi,
etnonimin isə "baş arı", "ana arı",
yaxud "baş arıçı" mənasında
izahı da olub. Burada əlavə arqument kimi başqurdların
məşğuliyyətinin ənənəvi
arıçılıqla bağlı olduğu diqqət mərkəzinə
çəkilir. Bu barədə XIX yüzil alimlərindən
biri "Etnoqrafik oçerk" məqaləsində
"Orenburq vərəqəsi" jurnalının 1885-ci il
2-ci sayında məlumat verib. Başqurdların həm özləri,
həm də noğaylardan mənşə götürənlər
özlərini "başqurd" adlandırırlar. Bununla
belə ayrı bir mülahizə də "başqurd"
etnonimi "başqa", "ayrı" və
"yurd", daha doğrusu, "ayrı ölkə",
"ayrı xalq" mənasını verdiyi bildirilir. Son
dövrlər yeni fərziyyələr ortaya
çıxmaqdadır. Bəzi müəlliflər hesab edirlər
ki, "başqurd" etnonimi "biş" + "qurd" -
yəni "beş qurd", "boz" + "qurd",
"baş" + "kart" - "baş qoca",
"ağsaqqal" mənasını verir. Digər araşdırmaçılar
bu etnonimin "baş" + "qur" + "d",
"başk(a)" + "ar" + "d" bölünməsi
istiqaməti ilə gediblər. Bəzi
araşdırmaçılar isə (A.N.Usmanov və
A.Q.Biişev) "baş" komponentini "baş",
"başçı", "qur"ı isə "dairə"
daxilində oturan bərabərhüquqlu insanların yığıncağı
"qəbilə" kimi nəzərdən keçirirlər.
Bu mənada onların fikrincə, etnonim "baş qəbilə",
tayfa və qəbilələrin başlıca birləşməsi
mənasını verir. "D" komponentinin isə burada
monqol dilindən alınmış cəm şəkilçisi
affiksi olması kimi izah edilir. F.İ.Qordeyev versiyasına
görə isə ("başq(a)" + "ar" +
"d") etnonimi Başqa, yaxud Başqaus (Altay və Uralda bu
adda çaylar var), "d" isə skif - sarmat İran dillərindən
alınan cəm şəkilçisinin göstəricisi kimi
olduğu bildirilir. Tanınmış türkoloq N.A.Baskakov
"başqurd" etnoniminin "qurd", "arı",
"qoca", "qəbilə" ilə bağlanan məqamları
rədd edərək macar türkoloqu D.Nemetin
etimologiyasını daha məntiqə uyğun sayır:
"başqurd"-"beş" + "o qur" (oqur qəbiləsinin
adı) + d (macar dilinin şəkilçisi). Beş (o) qurd.
Başqurd - "beş oqur" (anologiyaya görə
müqayisə et: "on oqur", "doqquz oğuz").
"Başqurd" etnoniminin mənşəyi ilə
bağlı fərziyyələr əsasən söylədiklərimizdən
ibarətdir. Bununla belə bu fərziyyələrdən
heç biri kifayət qədər inandırıcı deyil.
Elə bu da araşdırmaçıları yeni, daha mükəmməl
versiyalar irəli sürməyə istiqamətləndirir. Eyni
zamanda bunu da söyləməyə ehtiyac var ki, əgər
sovet dövründə xalqın adı Azərbaycan dilində
"başqurd", rus dilində "başkir", respublika
"Başqırdıstan" - "Başkiriya"
adlanırdısa, bu gün onlar müvafiq olaraq
"başqurd", "Başqurdstan" və
"Başkortstan adlanmaqdadır. Belə ad, heç
şübhəsiz, xalqın bu günə qədər məlum
olan "başqurd" adına və etnoniminə daha
yaxın olduğunu sübut edir. Qeyd edək ki, başqurdlar mənşəyini
hansı tarixi personajın adından götürməsi məsələsinin
aydınlaşdırılmasına 150 il bundan əvvəldən
cəhd edilib. Məsələn, 1870-ci ildə naməlum bir
müəllif yazırdı ki, "başqurd" etnonimi
Svyatoslav Vladimiroviçlə sıx əlaqədə olan
qıpçaq xanı Başqurdun adı ilə
bağlıdır. Bu sitatı əsas kimi gətirən
V.M.Filonenko yazırdı: "Doğrudan da Başqurd,
Başkord, yaxud Başkard XII yüzildə yaşamış
qıpçaq knyazı olub. 1151-ci ildə knyaz Yuri Dolqoruki ilə
knyaz Lzyaslav Mstislavoviçlə Rus çayı üzərindəki
döyüşdə knyaz Vladimir öldürülüb. Belə
olduqda Vladimirin arvadı qıpçaqlar tərəfinə
keçərək Başkord xana ərə gedib. Ancaq
V.M.Filonenko bu versiyanı inkişaf etdirməyərək ona o
qədər də əhəmiyyət vermir.
Görünür, müəllif XII yüzil qıpçaq
xanı və başqurd arasında yaxınlıq axtarmağa
o qədər də lüzum görməyə çalışmayıb.
Digər bir məlumat da maraqlıdır: "Başgird xəzərlərdə
ən yüksək vəzifələrdən olub". Bu
mülahizəyə görə məhz "başqurd"
etnonimi "Başgird" adından
götürülmüş kimi təqdim olunur.
.
Filologiya elmləri doktoru,
Bakı Slavyan Universitetinin professoru
Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 11 fevral.- S.14.