Tarixə və bu günə fundamental baxış

Füzuli İsmayılovun "Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin tarixi kökləri və müasir dövr" əsəri haqqında qeydlər

Son illər Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsilə bağlı yazılan tarixi və publisistik əsərlərin, araşdırmaların sayı artmaqdadır.

Heç şübhəsiz ki, tarixi həqiqətlərin gələcək nəsillərə çatdırılması, dünyanın daim dəyişməkdə olan geosiyasi temporitminin, qloballaşmanın və müasir texnologiyanın gətirdiyi mədəni-mənəvi naqisliklərin qarşısında xalqımızın qan yaddaşının, mənəvi bütövlüyünün, dünyagörüşünün qorunub saxlanılması baxımından millətimiz və dövlətimiz üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən bir məsələ ətrafında geniş elmi müzakirələrin açılması, yeni və fundamental yanaşmaların ortaya çıxması pozitiv bir hal kimi nəzərə alınmalıdır. Lakin bu da sirr deyil ki, bəzən belə bir taleyüklü məsələ ilə bağlı olduqca bəsit, gerçək tarixi həqiqətlərin müasir geosiyasi reallıqların nəzərə alınmadığı "əsər"lərlə də qarşılaşmalı olursan. Məhz bu səbəbdən, tarixi, milli, mədəni və mənəvi məsələlərdə say göstəricilərinin qabardılmasının əleyhinəyəm və bu tendensiyanı zərərli sayıram. Eyni zamanda hesab edirəm ki, Azərbaycan xalqının dövlətçilik tarixinə, qonşu xalqlar və dövlətlərlə münasibətinə, xüsusilə də ərazi bütövlüyümüzlə bağlı olan məsələlərə tarixi xronologiya müstəvisindən yanaşılması, proseslərin Sovet tarixçiliyindən miras qalan statistik göstəricilər müstəvisində dəyərləndirilməsi olduqca ziyanlıdır. Qənaətimə görə, tariximizə, xüsusilə də Azərbaycan türklərinin bir millət kimi formalaşması prosesinə, milli-mənəvi-mədəni dəyərlər sisteminə, milli dövlətçilik ənənələrinə, sərhəd və ərazi bütövlüyü anlayışına münasibətdə yalnız tarixçi olmaq yetərli deyil. Bu məsələlərə yanaşmada geniş siyasi dünyagörüşü, analitik düşüncə tələb olunur.

Tarix elmləri namizədi Füzuli İsmayılovun "Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin tarixi kökləri və müasir dövr" kitabını varaqladıqca Azərbaycan tarixinə və milli mücadiləmizin ana xəttini təşkil edən Qarabağ davamıza yeni, həm də arzuladığım və təqdir etdiyim bir yanaşmanın şahidi oldum. Bu yanaşma isə Azərbaycan tarixinin gerçəkliklərini, Ermənistanın işğalçılıq siyasətinin mahiyyətini müasir oxucuya təqdim etmək üçün tək və yeganə yoldur.

Füzuli İsmayılovun kitabında yer alan ən önəmli məqamlarda biri müəllifin Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin tarixi köklərinə müxtəlif prizmalardan yanaşma bacarığıdır. İstifadə edilən ədəbiyyat və istinad olunan mənbələr Füzuli İsmayılovun problemə sadəcə bir tarixçi kimi yox, həm də müasir dünyanın reallıqlarını yaxşı başa düşən və Azərbaycan həqiqətlərinin təqdimatı, düzgün qavranılması üçün cağdaş informasiya texnologiyalarından istifadə etməyi bacaran, vətəninə bir anlıq, pafoslu emosiyalar vasitəsilə deyil analitik təfəkkürü ilə xidmət etmək məqsədi güdən bir vətəndaş kimi yüksək keyfiyyətlərini nümayiş etdirir.

Bu fikirləri əsaslandırmaq üçün Füzuli İsmayılovun "Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin tarixi kökləri və müasir dövr" kitabından bir neçə sitat gətirmək yetərlidir: "...Erməni politoloqları və onların havadarları sovet hökuməti ilə erməni hərbi komandanlığı arasında heç bir hüquqi əsasın olmayan 1920-ci il aprel sazişini çox qabardırlar. Heç bir qüvvəsi olmayan (xüsusilə SSRİ-nin dağılmasından sonra) həmin müqaviləyə görə, Qarabağ, Naxçıvan, Laçın, Kəlbəcər və zəngilan qəzaları Ermənistana verilməli, erməni ordusu isə təslim olaraq İran ərazisinə (?) keçməlidir. Halbuki SSRİ-nin dağılmasınadək ləğv olunmamış və indi də qüvvədə olan "Lenin-Atatürk paktı"na görə, Qarabağ, Naxçıvan, Laçın, Gəlbəcər və Zəngilan Azərbaycanın tərkibində saxlanılmış, özü də rəsmi olaraq Naxçıvanın da Azərbaycan ərazisi kimi hüquqi təminatı təsbit olunmuşdur. Lakin bəzi müəlliflər nədənsə bunu "gizli saziş" adlandırırlar. Bu günə kimi ləğv olunmamış rəsmi sənəd gizli saxlanıla bilərmi?"

Qeyd edim ki, müəllifin tarixi həqiqətləri diqqətə çatdırmaq üçün nəinki ermənilərin, hətta əksər Azərbaycan və Türkiyə tarixçilərinin ehtiyatla danışdığı "Lenin-Atatürk paktı"nı nümunə gətirməsi istər tarixi, istərsə də hüquq baxımdan tamamilə doğru yanaşmadır. Çünki müstəqil hüququn iki ayrı-ayrı subyekti arasında deyil, sadəcə bolşeviklərlə erməni hərbi komandanlığı arasında imzalanmış 1920-ci il müqaviləsi heç bir halda beynəlxalq hüquqi sənəd sayıla bilməz. "Lenin-Atatürk paktı" isə Qars müqaviləsi də daxil olmaqla birinci dünya müharibəsinin şərtlərinə uyğun olaraq iki qarant dövlət arasında imzalanmış digər anlaşmalar kimi bu gün də qüvvədən düşməyib.

Kitabın "Azərbaycan-ABŞ beynəlxalq dialoqunda Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ konflikti" bölümü təxminən 12 illik fəaliyyət təcrübəsi olan bir siyasi şərhçi kimi diqqətimi daha çox cəlb etdi. Doğrudur, müəxtəlif illərdə bu mövzuda analitik yazılarla qarşılaşmışam. Ancaq Füzuli İsmayılovun bu mövzuda çoxlu sayda, həm də kompetensiyalı mənbələrə istinad etməsi, ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinə məhz Dağlıq Qarabağ münaqişəsi kontekstində fundamental yanaşma tərzi marağıma səbəb oldu və zənnimcə, müəllif bu mövzunu münaqişənin tənzimlənməsi prosesində bilavasitə və dolayısıyla iştirak edən ölkələrə münasibətdə də davam etdirməlidir.

Füzuli İsmayılovun kitabında məni ən çox qane edən və sevindirən cəhətlərdən biri də müəllifin proseslərə münasibətdə tərəfsizlik və obyektivlik nümayiş etdirməklə yanaşı vətəndaş mövqeyini də qorumaq bacarığıdır. Etiraf edim ki, bəzi tarixçilərimizin və siyasi ekspertlərimizin bu məsələ ilə bağlı müəyyən kompleksləri var. Azərbaycanlı tarixçilərin və politoloqların bir qismi bəzən Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi prosesində iştirak edən beynəlxalq təşkilatların və aparıcı güclərin, yaxud problemin çözüm yolları ilə bağlı mütəmadi hesabatlarla çıxış edən ayrı-ayrı araşdırma institutlarının, eləcə də ekspert və konfliktoloqların fikirlərinə istinad edərkən tərəfsizlik prinsiplərinə əməl etməkdən çəkinir, bunun ictimaiyyət tərəfindən düzgün qəbul olunmayacağını düşünürlər. Amma kimsəyə sirr deyil ki, bəzən ən ziddiyyətli fikirlərdə belə obyektivliyi görmək və onu tam çılpaqlığı ilə təqdim etmək mümkündür. Füzuli İsmayılovun bir-birilə tamamilə ziddiyyət təşkil edən fikirləri bir araya gətirməsi və müqayisəli şəkildə təhlil etməklə münaqişənin tarixi kökləri, təqdimatı və qavranılması müstəvisində mövcud olan problemləri ortaya çıxarması olduqca önəmli bir faktor kimi dəyərləndirilməli və zəruri yanaşma nümunəsi kimi qəbul olunmalıdır.

Hesab edirəm ki, Füzuli İsmayılovun "Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin tarixi kökləri və müasir dövr" əsərinin sadəcə dərs vəsaiti kimi təqdim olunması müəyyən qədər məhdudlaşdırıcı xarakter daşıyır. Zənnimcə, kitab daha geniş oxucu kütlələri nəzərdə tutulmalıdır. Əsərin müasir Azərbaycan türkcəsində, hamının anlaya biləcəyi bir dildə qələmə alınması da onun oxucu auditoriyasının genişləndirilməsinə imkan yaradır.

Ümid edirəm ki, müəllif mövzunu yuxarıda sadaladığım istiqamətlərdə də uğurla davam etdirəcək, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin tarixi köklərinin tədiq olunması, eləcə də bu problemin müasir dövrdə cərəyan edən proseslər müstəvisində şərh olunması baxımından yeni və fundamental araşdırmalara imza atacaqdır.

Elçin Mirzəbəyli

Xalq Cəbhəsi.- 2010.-20 fevral.- S.7.