Türk epos yaradıcılığı və Şumer dastanları

Tarixdə türklər qədər çox və zəngin qəhrəmanlıq dastanları yaratmış xalq yoxdur

II yazı

Türklərin çox zəngin qəhrəmanlıq tarixinə bilə-bilə göz yumulur. Şumerlərin qəhrəmanlıq tarixi isə sadəcə olaraq unudulur. S.Kramer bununla bağlı haqlı olaraq yazır: "Bu və bundan öncəsi bölümdə verilən Şumer qəhrəmanlıq hekayələri dünya və ədəbiyyat tarixində yeni bir qəhrəmanlıq çağını ortaya qoyur. E.ə. üçüncü minilliyin başlanğıcına aid edilən bu çağ Şumer qəhrəmanlıq dövrü adlanır. Bu, ən əski olan yunan çağından 1500 ildən daha çox öncəyə aiddir, onların hamısının mədəni xətləri bir-birinə oxşardır".

Tarixdə türklər qədər çox və zəngin qəhrəmanlıq dastanları yaratmış xalq yoxdur. Onların hər biri bu xalqın çox böyük qəhrəmanlıq tarixinin yaddaqalan səhifələrinin bədii ifadəsidir. S.Kramer doğru deyir ki, bütün xalqların qəhrəmanlıq tarixləri oxşardır, çünki onların başlanğıcı, qaynağı eynidir: Şumer qəhrəmanlıq tarixi və dastanları!

Türk qəhrəmanlıq dastanlarının da mayası, əti, qanı Şumerə bağlıdır. Bunu "Oğuz Kağan", "Manas", "Kitabi-Dədə Qorqud" və "Koroğlu" eposları ilə Şumer qəhrəmanlıq dastanları arasındakı oxşarlıqlar aydın göstərir.

Bu günə qədər Şumer mixi yazılı gil lövhələrindən doqquz qəhrəmanlıq dastanı tapılıb. Onlardan ikisi Enmerkarın ("Enmerkar və Aratta hökmdarı", "Lazur işığında ucalan divarlar"), ikisi Luqalbandanın ("Luqalbanda və Enmerkar", "Luqalbanda və Hurrum dağı"), beşi Bilqamısın ("Bilqamıs və Ağa", "Bilqamıs" dastanı, "Bilqamıs, Enkidu və Yeraltı dünya", "Bilqamis və ölümsüzlər ölkəsi", "Bilqamıs və Humbaba") qəhrəmanlıqlarına həsr olunub. Qəhrəmanlıq dastanlarında qəhrəmanlığın iki motivi daha qabarıq gözə çarpır. Bunun birincisi qorxunc, dəhşətli təbiət qüvvələrinə qarşı mübarizədə göstərilən qəhrəmanlıqdır. "Kitabi-Dədə Qorqud"da Basatın Təpəgözü, "Bilqamıs" və "Bilqamıs və Humbaba" dastanlarında Bilqamısla Enkidunun Humbabanı öldürmələri bu qəhrəmanlığın mayasını təşkil edir. İkincisi, vətəni, ölkəni, yurdu qorumaq, xalqı və torpağı yadlardan asılı vəziyyətə düşməyə qoymamaq uğrunda göstərilən qəhrəmanlıqdır. Şumer dastanlarının çoxunda məhz vətəni, yurdu, torpağı və xalqı qorumaq üçün göstərilən qəhrəmanlıqlardan bəhs edilir. Kiş şəhərinin hökmdarı Ağa, Aratta hökmdarı Ensakuşsiranna Uruku özlərinə tabe etmək, bununla da öz şöhrətlərini artırmaq, öyünmək, qürurlanmaq fikrinə düşürlər. Ancaq Enmerkar, Luqalbanda və Bilqamıs Urukun başqasının tabeliyinə düşməsilə qətiyyən barışmırlar, belə bir halın mümkünlüyünü ağıllarına belə gətirmirlər. Uruku göz bəbəyi kimi qoruyurlar. Oğuz igidlərinin Oğuz ellərini, yurdu, torpağı, vətəni, Koroğlu dəlilərinin Çənlibeli, onun hər qayasını, daşını canından əziz tutub, necə sevdiklərini, qoruduqlarını sonsuz həvəslə, yüksək bədii zövqlə öyən, əbədiləşdirən saz şairlərimiz də Şumer şairlərinin nəvələri, varisləri olublar. Şumer şairləri öz qəhrəmanlarını ürəkdən sevib, onların qəhrəmanlıqlarına gözəl nəğmələr qoşublar. "Kitabi-Dədə Qorqud" və "Koroğlu" eposlarında da bu ənənə yüksək səviyyədə davam etdirilib. Şumer şairləri öz qəhrəmanlarından Bilqamısı daha çox sevib, onun igidliklərini öyməkdən doymayıblar. Hazırda əldə olan doqquz Şumer qəhrəmanlıq dastanından beşinin Bilqamısa həsr edilməsi bu sevgini təsdiqləyən faktlardan biridir. İnsan yarandığı gündən ölümün səbəbləri ilə maraqlanıb, əbədi həyatın sirlərini öyrənməyə çalışıb. Bu mövzu bütün xalqların mifologiyasında, folklorunda və yazılı ədəbiyyatında öz ifadəsini tapıb. Motivin ilkin qaynağı Şumer dastanı "Bilqamıs"dır. Dastandan bilirik ki, dostu Enkidunun ölümündən sonra Bilqamıs bərk qəmgin olur, bir gün özünün də öləcəyini düşünür və əbədi həyat axtarışına başlayır. Ən maraqlısı odur ki, əbədi həyat, ölməzlik Bilqamısın ağlına hardan gəlir? Bu sualın düzgün cavabını yalnız Şumer qaynaqlarında tapmaq mümkündür. Şumer qaynaqlarında açıqca deyilir ki, ilk insanlar Tanrılarla bir yerdə yaşayır, onlara xidmət edirdilər. Əbədi həyat, ölümsüzlük yalnız Tanrılara nəsib olub və bunu da ilk insanlar görüblər. İnsanların əbədi həyat, ölməzlik fikrinə düşmələri məhz bundan qaynaqlanır. Məsələn, Bilqamısın üçdə ikisi Tanrı, üçdə biri insan idi və sonuncu "üçdə bir" onu əbədi həyatdan, ölümsüzlükdən məhrum edir.

Şumerlərdə əbədi həyatın, ölməzliyin rəmzi həyat ağacıdır. Onu daim iki müdrik qoruyur. Bu ağac "Məlikməmməd" nağılındakı alma ağacına oxşayır. Almanın meyvəsini yeyən adam cavanlaşır. Onu da hər dəfə divlər aparırlar. Almanı yeyib cavanlaşmaq motivi "Bilqamıs" dastanında çiçəklə cavanalşma motivinə çox oxşayır. Orda da ilan çiçəyi oğurlayır və qabığını dəyişib cavanlaşır. Çiçək-alma və ilan-div paralelləri bu motivin geneoloji qaynağını üzə çıxarmağa kömək edir. Şumer miflərindəki həyat ağacı "Kitabi-Dədə Qorqud"da "Qaba ağac" adıyla xatırlanır.

"Qaba" çoxçalarlı sözdür, hər ifadənin tərkibində bir başqa məna daşıyır. "Anam adın sorar olsan, Qaba Ağac" misrasında gizli bir mənanın kodlaşdırıldığı aydın görünür. Ona görə də "qaba" sözünün burdakı mənası digər ifadələrdəki mənalarına uyğun gəlmir. Şumer dilində "qaba"- döş, sinə, qabaq deməkdir. Döşü, sinəni qabırğalar əmələ gətirir. Heç bir şübhə yoxdur ki, qabırğa sözü qaba (döş, sinə) sözünün törəməsidir. Bunu təkcə həmin sözlərin oxşarlığı deyil, sonra görəcəyimiz başqa faktlar da təsdiqləyir. Bir çox dünya xalqlarının mifologiyasına görə, Həvva Adəmin qabırğasından yaranıb. Qabırğadan insan yaranması mifik düşüncənin sərhədlərindən çıxa bilmir. Burda gerçəkliyin izlərini də görmək olmur. "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı "Qaba Ağac"ın mənası bu mifdəki "Qabırğa"da kodlaşdırılıb. Şumerlərin "Həyat ağacı" qabırğa şəklindədir. Həmin ağacı iki müdrik qoruyur. Bu ağac və onu qoruyan müdriklər "Məlikməmməd" nağılındakı alma ağacını və Məlikməmmədi yada salır.

"Kitabi-Dədə Qorqud"un qəhrəmanlarından olan Basatın "Anam adın sorar olsan Qaba Ağac" fikrinin şumer mifik təfəkküründən qaynaqlandığı, "Həyat ağacı" ilə "Qaba Ağac" ifadələrinin eyni anlamda işləndikləri düşünülə bilər. Bunun əksini düşünmək üçün hələlik əlimizdə heç bir əsas yoxdur. Əgər bunu qəbul etsək, onda Qağan Aslanın Basatın atası olmasının da sirri açılır. "Həyat ağacı"nı iki müdrik qoruyur. "Həyat ağacı" anadırsa, qoruyucular atadır. Şumer miflərində və arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış saysız-hesabsız mədəniyyət abidələrində qoruyucu obrazında daha çox şirlərə (aslanlara) rast gəlinməsi bu fikrin təsdiqinə kömək edən tutarlı dəlillərdir. Ağacın həyat rəmzi olması, ana başlanğıcın ondan qaynaqlanması "Oğuz Kağan" dastanında da öz ifadəsini tapıb, burdan da başqa dastanlara keçib. Bu motiv "Oğuz Kağan" dastanında belədir: "Yine bir gün Oğuz Kağan ava gitti. Önünde bir göl ortasında, bir ağac gördü. Bu ağacın kovuğunda bir kız vardı, yalnız oturuyordu. Çok güzel bir kızdı. Gözü gökden daha gök idi; saçı ırmak kibi dalgalı idi; dişi inci kibi idi. Öyle güzeldi ki, eger yer yüzünün halkı onu görse: Eyvah! Ölüyoruz der ve (tatlı) süt (acı) kımız olurdu. Oğuz Kağan onu görünce aklı gitti. Yüregine ateş düştü; onu sevdi, aldı. Onunla yattı ve dilegini aldı. (Kız) gebe kaldı. Günler ve gecelerden sonra (gözleri) parladı ve üç erkek çocuk doğurdu. Birincisine Gök adını koydular; ikincisine Dağ adını koydular; üçüncüsüne Deniz adını koydular".

"Oğuz Kağan" dastanındakı bu motivə olduğu kimi "Oğuznamə"nin uyğur versiyasında rast gəlinir. Orda da Oğuz Kağan Ağacın koğuşunda bir qız görür, onu alır, üç oğlu olur. Hər iki halda Oğuz Ağacla yox, onun qucağındakı qızla evlənir. Tam aydındır ki, Ağac qızın anasıdır. Deməli, Ağac ana başlanğıcı təmsil edir. Oğuz Kağan bütün varlığıyla Şumer dünyasına bağlıdır. Dastanın birinci cümləsindən bəlli olur ki, Oğuz Ay Kağanın oğludur. Oğuz Kağanın birinci qızla evlənməsi də birbaşa Şumer miflərini xatırladır, onlarla səsləşir: "Yine günlerden bir gün Oğuz Kağan bir yerde Tanrıya yalvarmakta idi. Karanlık bastı. Gökden bir gök işık indi. Güneşten ve aydan daha parlaktı. Oğuz Kağan oraya yürüdü ve gördü ki:

O işığın içinde bir kız var, yalnız oturuyor. Çok güzel bir kızdı. Başında (alnında) ateşli ve parlak bir beni vardı, demir kazık (kutup yıldızı) gibi idi. O kız öyle güzeldi ki, gülse, Gök Tanrı gülüyor; ağlasa, Gök Tanrı ağlıyordu. Oğuz Kağan onu görünce aklı gitti; sevdi, aldı. Onunla yattı ve dilegini aldı. Kız gebe kaldı. Günler ve gecelerden sonra (gözleri) parladı ve üç erkek çocuk doğurdu. Birincisine Gün adını koydular; ikincisine Ay adını koydular; üçüncüsüne Yıldız adını koydular".

Oğuzun aldığı işığın içindəki qız Şumer miflərindəki İnanna/İştarın obrazını yada salır. Oğuzun öz oğlanlarına Ay, Gün, Ulduz, Dəniz, Göy, Dağ adları qoymağı da şumer miflərilə qırılmaz tellərlə bağlıdır. Şumerdə Göy (An), Ay (Nannar/Sin), Gün (Utu/Şamaş) Tanrılardır. Oğuz Kağan özü Ay Kağanın oğludur, daha doğrusu, Oğuzu Ay Kağan doğub, bu da onun tanrı başlanğıcına bağlılığını göstərir. Oğlanların tanrı adlarıyla adlanması da tanrı başlanğıcını unutmamaq, yaşatmaq ideyasının təzahürüdür. Bir çox mütəxəssislər Oğuz Kağanla Bilqamıs arasında yaxın bağlılıq görürlər. Arif Acalov Oğuz Kağanın da yarımtanrı olduğunu, yaxud ən azı tanrı mənşəliliyini söyləyir. Bilqamısın isə üçdə ikisi tanrı, üçdə biri insandır.

Yuxarıda aparılan paralellər aydın göstərir ki, zəngin türk folklorunun, xüsusilə türk dastanlarının ilkin qaynaqları məhz Şumer epik təfəkkürünə bağlıdır. Bütün bu ədəbi yaradıcılıq nümunələri, mənəvi mədəniyyət abidələri bir-biri ilə qırılmaz etnogenetik tellərlə elə möhkəm bağlıdır ki, onları ayrı-ayrılıqda öyrənmək, araşdırmaq heç vaxt doğru elmi nəticələr verə bilməz. Bu gün türk folklorunun Şumer qaynaqları əsasında öyrənilməsi Şumerlərin mənşəyini, etnik kimliyini, türklərlə dil və qan qohumluğunu üzə çıxarmaq baxımından da böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir.

İslam Sadıq,

şair-araşdırmaçı

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 10 iyul.- S.14