Qədim Tiflis
xanəndələri
I yazı
XIX yüzilin əvvəllərində Rusiya imperiyasının Qafqaz canişinliyi Tiflisdə yerləşdiyindən burada ədəbi mühit təşəkkül tapmağa başlamışdı. Burdakı ədəbi mühit Azərbaycanın görkəmli ədiblərini, musiqiçilərini, xanəndələrini və sənət adamlarını özünə cəlb etmişdi. Onlar Tiflisdə yaşayıb yaradıblar. Gürcü xalq mahnılarının tədqiqatçısı M.M.İppolitov-İvanov yazır: "Xanəndə və çalğıçılara o zaman "sazəndə dəstəsi" deyirdilər. Bütün xalq şənliklərinə sazəndə dəstəsi dəvət olunardı."
XIX əsrin ikinci yarısında sazəndə dəstəsi - xanəndə, tarzən, kamança və qoşanağara çalanlar olmaqla dörd nəfərdən, XIX əsrin əvvəllərindən isə xanəndə dəstəsi əsasən üç nəfərdən - xanəndədən, tarzəndən və kamançaçalandan ibarət olub. Yazıçı Mirzə İbrahimov klassik xanəndələrimizin adət-ənənələrindən və onların sənətə münasibətindən bəhs edərək yazır: "Keçmişdə əsl xanəndə və çalğıçıların möhkəm ədəb-ərkan qaydaları vardı. Onlar geyimlərinin səliqəsinə, zahiri hərəkətlərinin nəcibliyinə, ağır oturub ağır durmağa fikir verdikləri kimi ifaçılıqda da müəyyən kamil, bütöv qaydaları gözləyirdilər. Xüsusən oxunan havaların bitkinliyinə çalışar, sözlərini diqqətlə seçər, əxlaqi, fəlsəfi və estetik mənası olan qəzəllər, bayatılar, qoşmalar, gözəlləmələr oxuyardılar."
Xanəndələrin tərkibi eyni deyildi. Saray xanəndələrindən, yəni varlılara xidmət edən müğənnilərdən başqa gəzərgi xanəndələr də var idi. Tiflisin iri küçələrində, bağlarında, bazar və ticarət meydançalarında, şəhər sənətkarlarının və xırda tacirlərin məclislərində çalıb-oxuyardılar. Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində olduğu kimi "Şərq gecələri" Tiflisdə də keçirilirdi. Əvvəllər musiqili səhnəciklər, teatr tamaşaları və rəqslərdən tərtib edilirdisə, XX yüzilin 20-ci illərindən etibarən gecələr müəyyən bir sənətkarın yaradıcılığına həsr olunurdu. Rus tarixçisi A.Kişmişov yazır: "O dövrdə əhalinin əksəriyyəti "köhnə şəhər"də yaşayırdı. Gün çıxandan, gün batana kimi onun küçələrində həyat qaynayırdı. Erməni bazarında, tatar (Azərbaycan-türk-M.M.) bəzzazxanasında, Sion küçəsində və bura yaxın olan karvansarada xüsusi canlanma gözə çarpırdı. Şəhərin bu gur yerlərində böyük kommersiya və parça alveri aparılırdı. Küçələrdən gediş-gəliş kəsilmirdi. Axşam düşən kimi mahnı sədaları şəhəri bürüyürdü. Açıq havadakı bu konsertlər yerli əhalinin musiqi qabiliyyətini açıq-aydın göstərirdi. Bu mahnıların yaradıcıları ölməz xalq xanəndələri idi. Onlar aylı gecələrdə şəhərin meydançalarına toplanıb son dərəcə melodik alət olan tarın müşayiətilə xalq nəğmələri oxuyurdular.
Xanəndələr küçələrdə görünən kimi, şəhər əhli evlərin eyvanına, damına və darvazaların ağzına toplaşıb gecəyarısına qədər davam edən musiqi nəşəsindən həzz alardılar. Yerli musiqiçilərin mahnılarının sədası altında şənlik səhərə qədər davam edirdi. Dan qızaranda hamı evlərinə çəkilərdi. Bəziləri isə elə oradaca yatardılar ki, sabahı günü yenə musiqi ilə əylənsinlər. Tiflisdə uzun müddət yaşayan Y.Polonski Sayat Nova barəsində yazarkən qeyd edir: "Keçmişdə olduğu kimi indi də Gürcüstanda sazəndələrə çox böyük hörmət bəsləyirlər. Onların xalq arasında saysız-hesabsız pərəstişkarları var. Tiflisdə istər kübar və istərsə də ortabab ailədə heç bir toy şənliyi sazəndəsiz keçmir. Onları xüsusi maraqla dinləyirlər."
Qədim Tiflisə yaxşı bələd olan şair-akademik İosif Qrişaşvili burada yaşayıb-yaradan sazəndələrdən yazarkən Mirzəcan, Hacı Yusif, Məşədi İsi, David bəy (tarzən), Abdülbaqi (Bülbülağa), Dilmanlı Həsən, Zülal, Həsənçə, Həşim (Keştazlı-M.M.), Ağacan, Şöhliyyə, Allahverdi, Səttar, Cəfər və başqalarının adını çəkir. O dövrki Tiflisin ən yaxşı xanəndəsi Allahverdi olub. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan musiqisinin tədqiqatçısı Firidun Şuşinskinin yazdığına görə, o, Nəriman Nərimanovun ulu babası olub. Salnaməçi yazır: "Allahverdi bir an da olsun belə çar İraklidən uzaq düşmürdü, fədakarcasına vuruşurdu ("Saliteraturi nadzilni", 1832-ci il, H4). Çar İraklinin dəfn mərasimində sevimli xanəndə təmtərəqla iştirak edib. O, çar İraklinin tabutunu yonub düzəldib. Şahzadə Dmitri özünün şeirlərinin birində Qoca babanın vəfatını və dəfnini tam təfsilatı ilə qələmə alıb və Allahverdi barəsində söhbət açıb.
Çar İraklinin ölümündən sonra Allahverdi saraya gedib-gəlməyi yenə də davam etdirib. Allahverdinin ən çox şahzadə Aleksandrla yaxşı münasibəti var idi. Aleksandr Allahverdisiz süfrə arxasında oturmazdı. Şulaverdə təşkil etdiyi ziyafətə Allahverdini də özü ilə aparmışdı. Şahzadə İohane "Kalmasoba" əsərində məlumat verir: "Şahzadə Aleksandr məclis əhlinin hamısını ziyafətə dəvət etdi. Və əmr etdi ki, xanəndə Allahverdi bura təşrif buyursun. O da gəldi, həvəslə çalıb-oxumağa başladı". Allahverdi salamurda da, çonqurda da, tarda da əla çalır, Aleksandr Çavçavadzenin və başqalarının şeirləri üstündə mahnılar ifa edirdi. Ketevan Orbeliani qeyd edir: "Aleksandr Çavçavadzenin şeirləri üstündə tatar (azərbaycanlı-türk -M.M.), Allahverdi oxuyurdu və Çavçavadzenin evinə gedib-gəlirdi ("Literaturis matiane" jurnalı, 1990-cı il, H1-2, səh.212). "Qarasaqqallı xanəndə zahiri görünüşünə görə həddindən artıq yaraşıqlı və gözəl idi" (yenə həmin mənbədə). "Baqratı Peterburqa aparanda onu orada Zaza Andronikov qarşılayır. O, şahzadə Mariyamın qızı Anastasiyaya nişanlı idi. Zaza Peterburqda yepiskop Dosieto ilə çimməyə gedir. Zaza suda boğulur.
Bu gənc Anastasiya ilə duz-çörək kəsibmiş. Bu hadisə onu çox kədərləndirir. Bu zaman xanəndə Allahverdini gətirirlər. O, xanəndəni mahnı oxuyan zaman görəndə ona vurulur. Allahverdi bu qızı götürüb qaçırdır və hamam yaxınlığındakı evinə aparır. Katalikos qızı geri gətirdir və Allahverdini təqib etməyə başlayır. Həmin tatar (azərbaycanlı-türk-M. M.) kükürdlü hamam yaxınlığındakı mağaraya girir. Bütün şəhər onun zənguləli səsini eşitməyə axışır. Anastasiya öləndə o, salamurunu qırır və tarı əlinə götürür. Bundan sonra o, bir daha evlənmir (Qriqol Orbeliani "Şeirləri", 1935, səh.46).
Qriqol Orbeliani şeirlərinin birində Allahverdi barəsində yazır: (sətri tərcümə)
"Mənəviyyatca
bir olub bura yığışanlar,
Tarla, badə
ilə, buynuzla, azarkeşlərinizlə
Şərab süfrəsini
gül-çiçəklə bəzəyin,
Allahverdini də öz tərifli tarı ilə oturdun...."
O vaxtlar Tiflisdə yüksək vəzifəli şəxslər,
knyaz və aznaurlar arasında zurnaçılardan çox
xanəndələrə üstünlük
verilirdi. Xanəndələr
kvartetdən və yaxud dörd nəfər musiqiçidən
ibarət idi. Dəf çalan xanəndə, tar çalan,
çianur çalan və nağaraçalan.
Bu simli iki musiqi aləti - tar və çianur xalq çalğı alətləri arasında özünün tembri və böyük diapazonuna görə ən zəngin alət hesab olunurdu. O dövrün məşhur xanəndələrindən
biri də Səttar olub. Aleksandr Barnov "Köhnə Tiflisin musiqiçiləri" kitabında
yazır: "Səttar
əslən Cənubi
Azərbaycandan idi. O, Ərdəbildə XIX əsrin
20-ci illərində anadan
olub. Səttar elə uşaqlıq vaxtlarından musiqiyə meyl göstərib. Parlaq istedada və şirin ləhcəyə malik olub. O, əvvəlcə dinə qulluq etməyə başlayır,
ancaq onu axıra kimi davam etdirmir. İki-üç ildən
sonra dindən uzaqlaşır. Şənliklərdə
və toylarda muğam və xalq mahnılarını ifa etməyə başlayır. Səttar Şərqin görkəmli
klassik şairlərindən
Sədi, Hafiz, Füzuli
və başqalarının
qəzəlləri üstündə
muğamları və
təsnifləri çox
ustalıqla ifa edir. Səttarın şan-şöhrəti tezliklə
şah Məhəmməd
Mirzənin qulağına
da çatır. Şah Səttarı öz sarayına dəvət edir. O, burada bir neçə
il qalır. 19-20 yaşlarında Səttar Tiflisə gəlir. Özünün valehedici səsi ilə qısa müddət ərzində tiflislilərin
diqqətini cəlb edir. Mahnı oxuyan zaman o, sən demə, dəfdən istifadə etmirmiş. Öz dəstəsi ilə oturub əlində əsa mahnını elə şirinliklə ifa edirmiş ki, dinləyicilər ovsunlanırmış".
Nikoloz Barataşvili
Səttarla görüşüb
onu tez-tez şənliklərə aparardı.
Azərbaycanın böyük
musiqişünası Firidun
Şuşinski öz məqaləsində Səttara
yüksək qiymət
verir: "Səttarın
Qafqaz xalqlarının
milli musiqisinin inkişafında böyük
rolu var. Səttarın
konsertlərində Tiflisdə
yaşayan rus və italyan musiqi həvəskarları
iştirak edir və özlərinin konsertlərində iştirak
etmək üçün
onu da dəvət
edirdilər. 1847-ci ildə
italyan skripkaçı
Tiflis teatr orkestrinin dirijoru Malaqolli Səttarı xeyriyyə cəmiyyəti tərəfindən
təşkil olunmuş
konsertdə iştirak
etməyə dəvət
etmişdi. Konsertdə
muğam oxuyan Səttar böyük müvəffəqiyyətlər qazanmışdı" (Firidun
Şuşinski "Sovet
incəsənəti" jurnalı,
1968-ci il, H2, səh.
61).
Bir çox
tarixi məxəzlərdən
məlum olur ki, Səttar Tiflisin musiqi həyatında görkəmli
rol oynayıb. O nəinki musiqi gecələrində, həm
də açıq havada təşkil olunan konsertlərdə və ziyafətlərdə
məlahətli səsi
ilə çoxmillətli
şəhərin sakinlərinə
estetik zövq verib. O zaman şəhər tacirləri
növbə ilə qonaqlıqlar verərdilər
ki, bunu da ki, "Riqis
puri" ("Növbəti
nahar") adlandırırdılar.
Bu qonaqlıqlar qışda
evlərdə, yay aylarında isə bağlarda təşkil olunardı. Belə qonaqlıqlarda başqa xanəndələr kimi çox vaxt Səttar da iştirak edərdi.
Səttar Tiflisdə
yaşadığı illərdə
onu nəinki xalq şənliklərinə,
hətta Qafqaz canişininin igamətgahında
İran şahlarının,
Türkiyə sultanlarının
və digər rəsmi şəxslərin
şərəfinə verilən
ziyafətlərinə də
dəvət olunardı.
Azərbaycan xanəndəsi
həmişə çoxmilli
ictimaiyyət qarşısında
çıxış edib
və dinləyiciləri
heyran qoyub. Səttar xeyriyyə konsertində dəfələrlə,
o cümlədən yoxsullara
kömək məqsədi
ilə keçirilən
beynəlxalq konsertlərdə
skripkaçı Millerlə,
müğənni Seymur-Şiff
ilə birgə iştirak edib.
"Səttar
o dövrün ən sevimli xanəndəsi idi. Şərq havalarını əvəzsiz
ifa edən Səttar özünün
diqqətəlayiq tenoru
ilə dinləyiciləri
ovsunlayırdı" (Nikoloz
Barataşvili, Seçilmiş
əsərləri, 1939-cu il,
səh. 29). Nikoloz Barataşvili Səttara heyran olmuşdu. Onsuz bir məclisə
getməzdi. Şairin bibisi Barbara Vezirişvili məlumat verir: "Niko hər şadyanalıqda
Səttarı da gətirdərdi." Səttar
Barataşvilinin bacısı
Yekaterinanın toyunda onunla bərabər olub. Nikoloz Barataşvili
Z.Orbelianiyə yazdığı
məktubunda Ksan dərəsinə (Axalqoriyə)
gedişini, oradakı
ziyafəti və Səttarın iştirakını
belə qələmə
alır: "Axalqoriyə
daxil olduq. Saray başdan-başa çılçıraq içində
idi. Zurnaçılar
çalırdı. Səttarın
mahnısı da onu müşayiət edirdi. Tüfəng atəşi, camaatın qələbəliyi, hay-küyü,
gözəl bir aləm idi."
Nikoloz Barataşvili
Kartlidə olarkən kilsənin qapısında
yazdığı şeiri
Səttara həsr etmişdi. İ.Meunargiya məlumat verir: "Səttar o dövrün birinci xanəndəsi idi. Barataşvili onun əsl azərkeşi
idi. Dimitri Vezirişvilidən eşitmişəm
ki, şair Kartlidə hardasa kilsənin qapısında
bu xanəndəni tərif edib. 19-cu yüzilin birinci yarısında Qafqaza sürgün edilmiş dekabrist-şair Yakov Polonski o dövrün məşhur Azərbaycan xanəndəsi Səttara şeir həsr edib:
Səttar! Səttar!
Nə yaman qəhərlidir ah-vayın.
O boğuq
fəryadında göy
kişnər, bulud ağlar
Kamanın iniltisi,
qavalın qəm harayı.
Sinəmə dağlar
çəkər, qəlbimdə
yuva bağlar.
Oxuduğun sözləri
anlaya bilməyirəm
-
Başqa ruhda köklənib əzəldən
könül sazım.
Səninsə öz komandan hey ucalıb avazın.
Gecədir... Tiflis susur,
mən səni dinləyirəm -
Sanki şərqli
qardaşım xəstə
qəlbimi didir,
Sənin dilinlə
məni danlayır, tənbeh edir...
Bilirəm nə deyirsən, nə danışır ilhamın,
Bəlkə qana-qan deyə coşursan, çağlayırsan...
Bu şeir 1850-ci ildə Tiflisdə çıxan "Qafqaz" qəzetində dərc olunub. Tərcümə Vilayət Rüstəmzadənindir.
Mirzə Məmmədoğlu
Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 28 iyul.- S.14.