Qədim Tiflis xanəndələri

II yazı

Qəzetin redaktoru O.Konstantinovun həmin şeirin altında Səttar haqqında qeydləri var. Həmin qeydlərdə oxuyuruq: "Səttar Tiflisdə məşhur olan iranlı xanəndənin adıdır. Onu Asiya tərzində şənliklər edərkən nahar və şama dəvət edirlər. Səttardan başqa iki xanəndə də məşhurdur. Bunlardan biri İrəvan sakini Əli Əskər, o birisi isə Yevanquldur. Bunların arasında həm rəqabət, həm də yarış var. Mən bunların üçünü də eşitmişəm. Birinciliyi isə Səttara verirəm. Onun səsindəki həzinlik və kədər motivləri avropalıların qəlbini titrətməklə ürəyində qəribə həyəcanlı hisslər yaradır."

Şamaxıda Mahmud ağanın məclislərinin birində Səttar oxuyarkən Seyid Əzim Şirvani onun səsinə valeh olaraq müxəmməslərinin birində onu belə tərif edir:

"Ud hər ləhzə gəlib şurə deyir: ya Məbud,

Tar hər ləhzə gəlib vəcdə deyər: ya Səttar".

Məşhur fransız yazıçısı Jül Vern özünün "Arxipelaq alovlanır" əsərində Səttarın səsinə yüksək qiymət verərək yazırdı: "Bu ləyaqətli patriarxın daha zildən oxumağını arzu edərək mən Kür çayının sağ sahili ilə yuxarı qalxmağa başladım ki, oradan dağın təpəsindən (Sənan dağından - M.M.) şəhərin gözəl mənzərəsinə tamaşa edim. Budur dağın təpəsinə çatıram, kiçik bir meydançada dayanıram: burada kimsə, səyyar bir aktyor (Səttar-M.M.) böyük bir həyəcanla gözəl İran şairi Sədinin şeirlərini incə musiqi təranələrinin müşayiəti ilə oxuyur."

Tezliklə Tiflisdə Cəfər adlı yeni bir xanəndə meydana çıxdı. Şəhər iki hissəyə bölünmüşdü. Onun bir hissəsi Cəfərə üstünlük verirdi, o biri hissəsi isə Səttara. Nikoloz Barataşvili Səttarın tərəfində idi. Naxçıvandan şair Mayqo Orbelianiyə yazdığı məktubunda qeyd edirdi: "O Cəfəri tərifləməklə zəhləmizi apardılar. Kimin kitabı əlimizə düşdüsə, hamısı ondan tərif yazırdı. Onun hal-qaziyəsini bizə belə söyləyiblər: onu Süleyman xan İrandan gətirmişdi. İki gün, iki gecə burada bizdə olublar. Nə bacarıqları varsa, onu göstəriblər. Kim deyir ki, Səttardan artıqdır. Görünür, yaxşı dinləmə qabiliyyəti yoxdur. Mən sizə deyəcəm. O, Səttardan daha çox savadlıdır. Ancaq Səttara səsi tanrı verib. Həm də əlavə edib ki, belə bir səs heç kimdə olmayacaq. Hər ikisinə baxın. Biri insan oğludur, o birisi isə cəhənnəm odudur".

Barataşvilinin xatirələrindən məlum olur ki, o, Naxçıvanda ikən Şəki xanının oğlu Süleyman xan məşhur xanəndə Cəfərlə bərabər ora gəlir. Qonaqlar iki gün-iki gecə Barataşvilinin mənzilində qalırlar. Xanəndə Cəfərin oxumağı Barataşviliyə çox ləzzət verir. 1844-cü il noyabrın sonlarında İlya Orbeliani Tiflisə Çavçavadzenin qızlarının qayıtması münasibəti ilə böyük ziyafət verir. Səttar həmin ziyafətə dəvət olunur. Həmin il dekabrın 4-də Qriqol Orbeliani Cüngündən öz qardaşı Zaxara yazırdı: "Katinanın Minqreldən, Ninonun Odessadan gəlişini şəhər duydu. Beybutovun arvadı Manananın evlərində durub İlyanı dəvət etmiş və çox böyük məclis təşkil etmişdi. Zurnalı, çianurlu və ağa Səttarın iştirak etdiyi bir məclis qurmuşdu".

Müştəhid bağı açılanda Səttarın daha vaxtı yox idi. Kef çəkənlər bütün məclislərə onu aparırdılar. Qriqol Orbeliani Kaplan Orbelianiyə yazırdı: "Niko bütün bizim məhləni Müştəhid bağına dəvət etmişdi. Musiqili, zurnalı, ağa Səttar olan bir məclisə. Gecəyarı saat üçə qədər orada olduq."

Səttar kifayət qədər yaxşı improvizator idi. O, tamamilə sərbəst şəkildə gürcü dilində şeirlər yazırdı. 1857-ci il sentyabrın 14-də İvane Kereselidze Rafael Eristaviyə məlumat verirdi: "Sənin "Nino"nu Tiflisdə çox bəyənirlər. Belə deyirlər ki, guya mərhum Arçil Muxranski barəsində yazılıb. Ah, Rafael, bilirsən, Səttar onu necə sevirdi. Bir başa düşəsən. Bu yeni mahnını necə ifa edirdi!"

1860-cı il yanvarın 4-də Tiflisdə Səttarın benefisi təyin olunmuşdu. Həmin il yanvarın 3-də Qriqol Orbeliani Kaplan Orbelianiyə məlumat verirdi: "Sabah yəni ki, bazar ertəsi teatrda ağa Səttarın benefisidir. Və bu biletlərdən nəyi oxuyacağını artıq bilirəm. Birbaşa gəl mənim lojama". Xanəndə Səttar indiki Nəbatat bağında əvvəllər mövcud olan müsəlman qəbiristanlığında dəfn edilib. Səttar və Cəfərdən sonra Yevanqul adlı xanəndə meydana çıxdı. Əslən Şuşadan idi. O, Aleksandr Çavçavadze, Qriqol Orbeliani, Georgi Eristavi, Nikoloz Barataşvilinin və başqalarının şeirləri üstündə gürcü dilində də mahnılar ifa edirdi. O zamanlar Tiflisdə göstərilən teatr tamaşalarının fasilələrində tarzən kimi çıxış edənlərdən biri də Sadıqcan idi. Şuşada anadan olan bu sənətkarın Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində müstəsna xidmətləri olub. 1886-cı il dekabrın 29-da Tiflisin "Artsruni" teatrının binasında M.F.Axundovun "Müsyo Jordan və dərviş Məstəli şah" komediyası tamaşaya qoyulmuşdu. Həmin tamaşanın afişasında fasilələrdə məşhur tarzən Sadığın çalacağı, xanəndə Mirzəlinin isə oxuyacağı qeyd edilmişdi.

Sadıqcan Tiflisin Müştəhid bağında dəfələrlə çıxış edib.

Sadığın ustadı olmuş tarzən Mirzə Muxtar 1914-cü ildə Tiflisdə "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm" operalarında uğurla çıxış edərək tamaşaçıların rəğbətini qazanmışdı. Tiflis şəhərində Sadıqcan ilə dəfələrlə verilən konsertlərdə, teatr tamaşalarının fasilələrində aşıq Abbasqulu da iştirak etmişdi. O vaxtlar bir tarzən kimi Rzabala Rzayevi də yaxşı tanıyırdılar. Rzabala Rzayev Cabbar Qaryağdı oğlu ilə, Seyid Şuşinski ilə, Xan Şuşinski ilə, Məşədi Məmməd Fərzəliyev ilə və başqa xanəndələr ilə teatr tamaşalarının fasilələrində uğurla çıxış etmişdi. O, ən çox Seyid Şuşinski ilə bərabər konsertlərdə çıxış etmişdir.

Rzabala Rzayev bir vaxtlar Şah Abbas məscidinin axundu, dövrün mütərəqqi şəxslərindən olan Məşədi İsmayılın oğludur. Rzabalanın yaşı 90-nı haqlamış oğlu, Böyük Vətən müharibəsi veteranı Nurəddin Rzayev hazırda ABŞ-ın Nyu-York şəhərində yaşayır. Onun oğlu İsmayıl Rzayev isə dövrümüzün istedadla rəssam və musiqiçilərindən biridir. O, sovetlər dövründə SSRİ Rəssamlar İttifaqının üzvü olub. Hazırda Tiflisin qədim məhəllələrindən olan Xarpuxda Rzabala Rzayevin yurdunda yaşayıb-yaradır. Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidə xanım Cavanşir öz xatirələrində yazır: "Mirzə Cəlil Şərq musiqisini və aşıqları çox sevərdi. Gülablı aşıqları Nəcəfqulu və Abbasqulu ilə dostluq edərdi. Həmin aşıqlar qızımın ərə getməsi xəbərini eşitmiş, dəvət olunmadan özləri Tiflisə - bizə gəlmişdilər. Lakin mən və Mirzə Cəlil evlənmək münasibəti ilə keçirilən hər cür təntənənin ziddinə idik, ona görə heç nə təşkil etmək fikrində deyildik. O günlər müsəlmanlar mərhum Mirzə Fətəli Axundovun yubileyini keçirməyə hazırlaşırdılar. Bu işdə Mirzə Cəlil fəal iştirak edirdi. Yubiley müsamirəsi Dvortsov (Saray- M.M.) küçəsində Banovski teatrında keçirildi. Mirzə Cəlilin təklifi ilə aşıqlar müsamirədə oxuyub böyük müvəffəqiyyət qazandılar və bolluca pul aldılar. Aşıqlar yalnız bir axşam evdə bizim ailəmiz üçün oxudular və ertəsi gün çıxıb getdilər."

Həmin dövrlər Cabbar Qaryağdı oğlunu da Tiflisdə yaxşı tanıyırdılar. Qaryağdı oğlu öz dəstəsi ilə İrandan qayıdarkən İrəvan şəhərinə gəlir. O, burada üç həftə gecə-gündüz toy məclislərində olur. Oradan da Tiflisə dəvət olunur. Tiflisdə şəhərin şənlik və məclislərində uğurla çıxış edərək tamaşaçıların rəğbətini qazanır. Burada Cabbar Qaryağdı oğlu azərbaycanlıların, gürcülərin məclislərində sevinclə qarşılanır. Belə ki, o, həmin vaxtlar Tiflisdə üç ay qalmalı olur. Tiflisin füsunkar gözəlliyinə valeh olan xanəndə onun şəninə mahnı da qoşur. "Tiflisin yolları" mahnısı o zamanlar ən sevimli mahnılardan biri idi.

Məşhur xanəndələrdən biri olan Məşədi Məmməd Fərzəliyev 1913-cü ilin yazında Zubalov adına xalq evi (indiki Kote Marcanişvili adına Dövlət Teatrı) tərəfindən Tiflisə dəvət edilir. Bu xalq evində Malıbəyi Həmid, Çəkməçi Məhəmməd, Məşədi Cəmil Əmirov, Seyid Şuşinski, Məcid Behbudov, Bala Məlik kimi məşhur sənətkarlar teatr tamaşalarında və ya "Şərq konsertləri"ndə çıxış edərdilər. O dövrün teatr afişalarında və konsert proqramlarında bu sənətkarların, habelə Məşədi Məhəmmədin də adına tez-tez rast gəlmək olardı. Tiflisdə verilən bir teatr tamaşası proqramında yazılmışdı: "1913-cü il may ayının 10-da Tiflisin K.Y.Zubalov adına xalq evində Sidqi Ruhullanın rejissorluğu ilə müsəlman opera həvəskarları üçün məşhur xanəndə Məşədi Məmməd Fərzəliyevin iştirakı ilə Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operasının son pərdəsi tamaşaya qoyulacaq. Əsərdə Zeyd rolunu Məşədi Məmməd Fərzəliyev oynayacaq."

O dövrün məşhur xanəndələrindən biri də əslən Cənubi Azərbaycandan olan Əbülhəsən xandır. 1914-cü ilin mart ayında Əbülhəsən xan Avropaya qastrol səfərinə çıxarkən əvvəlcə Tiflisə gəlir. Onun ilk konserti həmin ay "Kazyonnı teatr"da (indiki Z.Paliaşvili adına Dövlət Opera və Balet Teatrında) olub. O zaman Tiflisdə yaşayan məşhur xanəndə Seyid Şuşinski Əbülhəsən xanın konsertlərində yaxından iştirak etmiş, qonaqlar üçün hər cür şərait yaratmışdı. Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, əslən tiflisli olan Mustafa Mərdanov xatirələrinin birində yazır: "Şərqin məşhur xanəndələrindən sayılan Əbülhəsən xan öz dəstəsilə Tiflisə konsert verməyə gələndə ilk növbədə Seyid Şuşinskinin görüşünə getdi. İki sənətkar çox səmimi görüşdülər. Seyid Şuşinski Cənubi Azərbaycandan gəlmiş qonaqlara öz xərci ilə frak tikdirib səhnəyə çıxartdı. Əbülhəsən xan ürəkaçan gözəl bir səslə "Bayatı-Şiraz" və "Rast" dəstgahı oxudu. O, dinləyiciləri valeh etdi. Bu konsertdə iştirak edən Gürcüstan opera sənətinin banisi Vano Saracişvili Əbülhəsən xanın sənətkarlığını yüksək qiymətləndirərək dedi: "Əbülhəsən xanın nəyi Karuzodan əskikdir?" O, sonra səhnəyə çıxıb Əbülhəsən xanı bağrına basıb öpdü. Əbülhəsən xanın konsertlərinin təşkilinə Seyid Şuşinski ilə birlikdə biz də kömək edirdik. İstəyirdik ki, qastrol səfərindən onlar öz vətənlərinə xoş təəssüratla getsinlər".

Əslən şuşalı olan Dabbağ Məhəmmədqulu və Zabul Qasım Əbdülbaqi ilə, Cabbar Qaryağdı oğlu ilə birlikdə bir neçə tədbirdə iştirak etmiş, məclislər yola salmışdılar. O vaxtlar tiflislilərin sevimli xanəndələrindən biri də Xan Şuşinski idi. 1922-ci ildə şuşalı tarzən Bala Məlikovun təşəbbüsü ilə Tiflisdə Şərq ansamblı təşkil olunur. 1926-cı ilədək fəaliyyət göstərən ansamblda müxtəlif vaxtlarda xanəndə Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Məcid Behbudov, Musa Şuşinski, aşıq Mirzə və başqaları çıxış etmişdilər. Məşhur xanəndə Seyid Şuşinskinin həyatında da Tiflis mühüm rol oynamışdı. Gənclik illərini Tiflisdə (1911-1919-cu ilər) keçirən Seyid Şuşinski elə burada Şərqin məşhur tenoru Əbülhəsən xanın məktəbi ilə tanış olmuşdu. Onun bir xanəndə kimi formalaşmasında Azərbaycan vokal məktəbinin banisi Cabbar Qaryağdıoğlunun böyük təsiri olmuşdu. Ömrünün müəyyən hissəsini Tiflisdə keçirən bu sənətkarlar Azərbaycan musiqisinin inkişafında və təbliğində mühüm xidmətlər göstəriblər. Qədirbilən xalqımız bu sənətkarları həmişə hörmətlə yad edir, sevə-sevə xatırlayır.

Mirzə Məmmədoğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 29 iyul.- S.14.