Kazan - ulu türkün üç qapısı

 

I yazı

 

Şip-şirin bir yaz səhəri...

 

28 aprel 2010-cu il. Bu tarix Kazan və bütövlükdə Tatarıstan ədəbi-elmi ictimayyəti üçün əlamətdar gün idi. Bu günü əlamətdar edən səbəb ondan ibarət idi ki, Qəlimcan İbrahimov adına Ədəbiyyat, Dil, Sənət İnstitutunun 70 illik ömür-fəaliyyət yoluna dönərək baxıldı. 70 yaşlı institutun yubileyini qeyd etmək üçün Tatarıstanın baş kəndinə - gözəl Kazan şəhərinə uzaq-yaxın ölkələrdən - Başqırdıstandan (Ufa şəhəri) Z.İsmayilova adına Ufa Dövlət İncəsənət Akademiyasının rektoru prof. Qalyaddinov İşmuxamet Qilmuddinoviç, Ufa Elm Mərkəzi Ədəbiyyat, Dil, İncəsənət İnstitutunun direktoru, prof. Xisamətddinova Firdaus Gilmitdinovna, Udmurtiyadan (İjevsk şəhəri) Udmurt Tarixi, Dili, Ədəbiyyatı İnstitutunun direktoru, dos. Zaqrebin Aleksey Eqoroviç, Çuvaş Respublikasından (Çeboksar ş.) Humanitar Elmlər Dövlət İnstitutunun direktoru, prof. Xaritonova Valentina Qriqoryevna, Mari-El Respublikasından (Voljsk şəhəri) Mari-El Hökuməti nəzdində V.M.Vasilyeva adına Mari Dili, Ədəbiyyatı, Tarixi Elmi-Tədqiqat İnstitutunun direktoru Kazımov Aleksandr Sergeyeviç, Mordoviya Respublikasından (Saransk şəhəri) Mordoviya Respublikası Hökuməti nəzdində Humanitar Elmləri Araşdırma İnstitutunun direktoru, prof. Yurçyonkov Valeri Anatolyeviç, Stavropol ölkəsindən (Pyatiqorsk şəhəri) Pyatiqorsk Linqivistik Universitetinin nəzdində Şimaliqafqaz Filoloji Araşdırmalar İnstitutunun direktoru, prof. Qazieva Almira Məhəmədovna, Türkiyədən (Ankara şəhəri) Türkiye Dil Kurumu başkanı, prof. Şükrü Haluk Akalın, Azərbaycandan (Bakı şəhəri) AMEA Folklor İnstitutu "Türk Xalqları Folkloru" şöbəsinin elmi işçisi Əli Kərimbəyli, Moskvadan REA Ural-Altay dilləri institunun şöbə müdiri, Rusiya Türkoloqlar Komitəsinin elmi katibi, REA-nın müxbir üzvü, prof. Dıbo Anna Vladimirovna və TREA-nın vitse-prezidenti Ziyatdinov Azat Şaymulloviç, TREA-nın elmi katibi Zahidullina Danya Fatihovna, TREA Q.İbrahimov adına Dil, Ədəbiyyat, Sənət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun direktoru, TREA-nın müxbir üzvü, prof. Minnullin Kim Muəllimoviç, TREA Q.İbrahimov adına Dil, Ədəbiyyat, Sənət İnstitunun İctimai əlaqə məsələləri üzrə direktor müavini Xisamov Nurmuhamed Şahveliyeviç, TREA-nın akademiki, Q.İbrahimov adına DƏS institunun şöbə müdiri Zəkiyev Mirfatıh Zəkiyeviç və Tatarstanın müxtəlif elm-mədəniyyət mərkəzlərindən nüfuzlu alimlər, yazıçılar, ictimai-siyasi xadimlər, ziyalılar, habelə şəhər ictimaiyyəti dəvətli idilər.

 

Kazan daha nurlu...

 

Aprelin 28-i tədbirlər planı çox sıx idi. Hava da çox işıqlı, sərin mehli. Səhər saat 10-dan 11-qədər institutun direktoru Kim Muəllimoviç Minnullinin kabinetində bir çay süfrəsi ətrafında qonaqların qəbulu və tanışlığı üçün masa düzənlənmişdi. Burada müxtəlif ölkələrdən gəlmiş alimlər tanış olur, hal-əhval tutur, bəzən şən səslərin, gülüşlərin sayı artırdı - demək, köhnə tanışlar biri-birlərinə rast gəlmişdilər. Kimi biri-birini təmkinlə, nəzakətlə salamlayır, kimi biri-birinə qucaq açır, kimi türksayağı iki dəfə öpüşürdü. Çay süfrəsi arxasında şirin söhbət uzanacaqdı. Ancaq getmək zamanı yetişmişdi. Tatarıstan Dövlət Şurasına getmək üçün qalxdıq. Kim Muəllimoviç institutun həyətində gözləyən avtobuslara əyləşməyi təklif etdi. Çox əzəmətli və gözəl, bir az da zəhmli binanın qarşısında dayandıq. Bura Tatarıstan Respublikası Dövlət Şurasının binası idi.

Əvvəl bizi Dövlət Şurasının binası, iclas zalları, mətbuat nümayəndələri üçün ayrılmış iş otaqları ilə tanış etdilər. İş otaqları müasir texniki nailiyyətlərdən geniş istifadə edilməklə yaxşı təchiz edilmişdi. Audio-video və radio-televiziya kanalları geniş internet şəbəkəsinə birləşdirilmişdi. Bizim Milli Məclisin analoji strukturuna burada Dövlət Şurası deyirlər. Bu qurum Moskva Kremlindəki Dövlət Dumasına alternativdir. Yəni Dölət Şurası oradakı qanunverici orqan funksiyasını icra edir.

Bizi Dövlət Şurasının sədr müavini Radikova Rimma Aqasiyevna qəbul etdi. Rimma Aqasiyevna geniş məruzə etdi, sonra qonaqların suallarına cavab verdi. Radikovanın çıxışı və verdiyi suallardan məlum oldu ki, Tatarıstan Respublikası Dövlət Şurasının Aparatı 8 şöbədən təşkil edilib. Bu şöbələr xalq təsərrüfatının, ictimai-iqtisadi həyatın bütün sahələrini əhatə edir. Parlament cəmi 100 deputatdan ibarətdir. Onlardan 86 nəfəri kişi, 14-ü qadındır. Partiyalılığa görə "Yedinaya Rossiya" partiyası 80 yerə, Kommunist Partiyası isə 6 deputat yerinə, "Tatarıstan-yeni əsr" birləşmiş deputat qrupu 15 yerə sahib olub. Deputatların yaş hədləri də maraq doğurur; 30 yaşa qədər 6, 40-yaşa qədər 9, 50 yaşa qədər 27, 60 yaşa qədər 38, 70 yaşa qədər 18, 70 yaşdan yuxarı 2 nəfər. Gördüyümüz kimi, gəncliyin xeyrinə olmaqla bütün yaş qrupları, dolayısıyla nəsillər Dölət Şurasında təmsil edilib. Bu deputatlardan 99-u ali təhsilli, onlardan 9-u elmlər doktoru, 29-u isə elmlər namizədidir. Deputatlarin milli tərkibi isə belədir: tatarlar - 65 nəfər, ruslar - 33 nəfər, mordvinlər - 1 nəfər, çuvaşlar - 1 nəfər. Təəssüf ki, bu sırada Tatarıstan neftini açan, tatar xalqı ilə etnik-tarixi faciələri paylaşıb bölüşən, hazırada 50 mindən yuxarı azərbaycanlı yaşadığı halda 1 nəfər belə Azərbaycan-oğuz türkü orada təmsil olunmur. Bu məsələ ətrafında ciddi düşünməyə dəyər.

Bütün parametrlərlə eyni xalq olduğumuzu bildiyimiz halda bu məsələyə kommunist metodla deyil, tarixilik zehniyyətilə yanaşmaq vaxtı çatıb. Artıq anlamaq vaxtı çatıb ki, bizi müxtəlif adlar altında parça-parça edib, sonra bizi türklər "türkləşdiriblər"- deyə, çox şərəfsiz bir saxta ədəbiyyat yayıb təbliğ etməyə başlayıblar. Vaxtilə kazanlı A.Akçura, krımlı İ.Qaspiralı, səlyanlı Əli bəy Turan, şuşalı Ə.Ağaoğlu, bakılı M.Rəsulzadə, istambullu A.Yurdaqul, diyarbakrlı Ziya Gökalp, ufalı Z.V.Tuqanov, kazanlı A.Sultanqaliyev və s. şəxslər bu ideyanın əleyhinə təbliğat aparır, etnik tarixin saxtalaşdırılmasının əleyhinə kəskin çıxışlar edirdilər. Bu mənada Əli bəy Turanın şeirindən bir bəndə nəzər alaq:

 

Sizlərsiniz, ey qövmi macar, bizlərə ixvan,

Əcdadımızın müştərəkan mənşəyi Turan,

Bir dindəyiz biz, həpimiz həqpərəstan,

Mümkünmü ayırsın bizi İncil ilə Quran?!

 

Hüseynzadə Əli bəy dildən, ümumtürk leksikoloji müstəvidə birləşməyin ən sübutlu, arqumentli yolunun ümumtürk dilindən keçdiyini yaxşı anlayır və dünya Turan ziyalılarına bu nöqtədən birləşməyin mümkünlüyünü daha münasib hesab edirdi. Dini fərqlərə deyil, genetik bağlara üstünlük verməyi tövsiyə edir Əli bəy! Ancaq çox qəribədir ki, Əli bəyin nə az, nə çox, düz 100 il bundan əqdəm gördüyü və bizlərə tövsiyə etdiyi işin heç bir damlasını belə etməmişik. İndi Əli bəylər gorunda çatlamasın, sızlamasın, nə etsin?! Bu gün belə güclənməyin səmərəli zəminini dərk edə bilmiriksə, onda ermənilərin, rusların əlində zavallı vəziyyətində düz edib qalmışıq. Bu gün Azərbaycan öz həqiqətlərini sivil dünyaya geniş şəkildə hələ də aça bilmir. Günah kimdədir?! Nə qədər oturub günahkar axtaracağıq?! Yoxsa yeni bir Ənvər paşa, Nuru paşa, Kazım Qarabəkir paşa, Midhət paşa gözləntisində oturub əlimizi-qolumuzu sallayıb xam xəyallara getməliyik?! Ümidvaram ki, bu məsələ milli heysiyyəti güclü olan ziyalı tatar, başqırd, türkmən, qazax, azəri, türk qardaşlarımızın sayəsində öz halal haqqına vacib həllini tapacaq. Çünki Tatarstanda Azərbaycan xalqı öz haqq etdiyi tarixi vətənində yaşayır. Bütün hallarda heç olmasa, Tatarıstanda, Başqırdstanda, Çuvaşstanda və o qəbildən olan digər türk kökənli, türksoylu vilayətlərdə, ölkələrdə azərbaycanlı (türk) ermənidən fərqlənməlidir. Burada özünəməxsus ziyalı diplomatiyası olmalıdır. Ziyalı bunu yuxarıdan və ya aşağıdan gözləməməlidir. Millətin və Vətənin xeyrinə hər nə tələb edilirsə, ziyalı onu etməlidir. Bir gün Yulius Fuçikdən (Çexiya) soruşurlar ki, "qəhrəman kimdir?" o, cavab verib deyir: "Qəhrəman o kəsdir ki, tələb olunan anda tələb olunanı edir."

Azərbaycan ziyalısından bu gün Azərbaycana dost qazanmaq tələb olunur. Azərbaycan ziyalısı bunu fədakarlıq hesabına etməlidir. Əgər bir gün 100 min Azərbaycan Türkü qalxıb desə ki, mən bu gün Vətənimə, Millətimə bir nəfər dost qazanacağam, demək, bu qayda ilə hər gün əziz millətimizə 100 min dost qazana bilərik! Azərbaycanlının oğuz türkü olaraq hazırda yaşadığı o torpaqlara, o sulara sahiblik haqqı dərk edilməlidir, sahiblik hissi bölünməli, paylanmalıdır. Təbii ki, Azərbaycanı uzaq qədim türk diyarlarında təmsil edən azərbaycanlı da yüksək səviyyəsi ilə bu haqqa-paylaşmaya layiq olmalıdır. Tatar-Altay türkü qədər Azərbaycan türkü də, daha çox Oğuz dədələrimiz o yerlərdə qan töküb, tər töküb, yeri gəldikcə sevinib, yeri gəldikcə kövrəlib. Əslində Azərbaycan torpaqları və suyunun təəssübünü hər bir qeyrətli azər-oğuz türkü qədər eyni miqyasda qeyrətli tatar-altay da çəkməlidir. Onların da bu torpaqlara dədə-baba, layla-bayatı həzinliyinə sarılmış iddiaları olmalıdır. Onların hər birinin bu torpaqlara ata, qardaş sahiblik haqqı var. Düşünürəm ki, biz belə düşüncələrə yeni nəfəs verməliyik. Yubanmadan! Yubanmadan... Bu gün bizdən Qarabağı qopardacaqlar, sabah Türkiyədən Qarsı, Van vilayətini, Qazaxstandan Semipalatinskini, Qırğızstandan Oş vilayətini və s. və i. a. bu antitürk siyasətin yeni məxməri variasiyalarıdır. Bu bizi bitirib tükətənə qədər nəzərdə tutulan tolerantlıq pərdəsinə bükülmüş bitməz-tükənməz gizli layihələrdir. İndi hər zamandan daha çox informasiya ilə silahlanmaq gərəkdir. Doğu Türküstan necə oldu Çinin əsarətinə düşdü?!

Tatarıstan Sovet Sosialist Muxtar Respublikası 27 may 1920-ci ildə qurulub. 7 fevral 1992-ci ildən Tatarıstan Respublikası adlanır. Tatarıstanın coğrafi ərazisi 67 min 836 kv.km. təşkil edir. Müasir Tatarıstanda 100 millətdən olan 3,7 milyon nəfər əhali yaşayır. Tatarıstanın dövlət dili tatarca və ruscadır. Bu gün Tatarıstanda 43 rayon, respublika əhəmiyyətli 14 şəhər var. Dövlət Şurasının fəaliyyətdə olan tərkibi 2009-cu ildə 5 il müddətinə seçilib. Seçkilər seçki hüququna əsasən proporsional-majoritar sistem üzrə keçirilib. Deputatların yarısı bir mandatlı seçki dairələrindən, digər yarısı isə siyasi partiyaların və birliklərin siyahısı üzrə seçilib.

 

 

(Ardı var)   

 

Əli Kərimbəyli

 

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 2 iyun.- S.14.