Kazan - ulu Türkün üç qapısı

II yazı

Axşam saat 18-də şəhərin mərkəzi mədəniyyət sarayında geniş iclas oldu. Mənə söz veriləndə təbii ki, Tatarıstan Elmlər Akademiyasını, Ədəbiyyat, Dil, Sənət İnstitutunu ürəkdən təbrik etdim, akademik Mahmud Kərimovun, Folklor İnstitutunun direktoru Hüseyn İsmayılovun, institutumuzun kollektivinin təbrikini və salamlarını çatdırdım. Maraqlı idi ki, bədii hissədə mənə bir çox tatar alimləri yaxınlaşıb hərəsi özünün Bakıdakı dostunu soruşmağa başladı. Akademik, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, prof. İlyasov Axat Vahidoviç, AMEA-nın prezidenti, akademik Mahmud Kərimova, akademiklər M.Zəkiyev və Qəniyev Fuat Aşrafoviç, akademik, şair, dramaturq Xisamov Nurməhəmməd Şahveli oğlu AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik Ağamusa Axundova, TREA-nın müxbir üzvü, prof. Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru Kim Müəllimoviç Minnullin Folklor İnstitutunun direktoru Hüseyn İsmayılova qardaş salamlarını çatdırmağımı xahiş etdirdilər.

Qədirşünaslıq mövqeyi

Görünür, tatarlar varislik hissinə bir az başqa gözlə baxır, qədirşünaslıq mövqeyinə üstünlük verir, bu hisslərə başqa bir müdriklik prizmasından baxmağı bacarırlar. Məsələn, bizdə insan yüksək vəzifədən ya çıxandan, ya da çıxarılandan sonra zökəm xəstəsi obrazına çevrilir. Ona yaxın getmək olmaz. Getsən, sənə ağır sarsıdıcı zökəm infeksiyası keçəcək. Ancaq Kazanda elə deyil. Tatarlar o şəxsdən qorxmurlar - hətta doğrudan zökəm olsa belə. Qədirşünaslıq hissi üstünlük kəsb edir. Baxın, Mintemir Şaymiyev Tatarstanın ilk prezidenti olub. Bir söz var, deyərlər -yalnız Allah səhv etmir. Yəqin ki, ölkənin inkişafı uğrunda həyatını belə riskə qoyan bu müdrik qoca bir dövlət rəhbəri kimi dövlətin ayrı-ayrı mənafeyi xatirinə kimlərisə razı salmayıb. Yəni onun da müxalifəti olub. Yəni onu da sevməyənlər tapılar. Bəlkə bu gün də var. Halbuki təmkinli sivil dövlət siyasəti tərəfdarı olan Mintemir Şaymiyev bugünkü Tatarıstanın yüksək templə inkişafı üçün son dərəcə böyük islahatlara imza atıb, ölkəni həm sənaye, həm iqtisadi, kənd təsərrüfatı, həm də ideoloji aspektdən gerçək inkişafa uğurla yönəldib. Nəzərə almaq lazımdır ki, o dövlət adamı bunları sovet xarabalıqları içərisində etmişdi. Bir nəhəng dövlət maşını sınıb, yenisi isə yoxdur. Yeni dövlət aparatını, strukturu və infrastrukturu özün qurmalısan, ancaq elə qurmalısan ki, bu, dövlət işidir, tövlə tikmək deyil, sağlam siyasi-ideoloji təməllər üzərində olmalıdır. Bütün bu işlər dominanat etnik dəyərlərin mütləq bazisi olan tatar-türk tarixilik şüuruna bağlanmalıdır, ancaq digər millətlərin mədəni-milli muxtariyatına həssaslıq anbaan nəzərə alınmalıdır. Bir sözlə, çətinliyin say-hesabı yox idi. Tamamilə yeni tələblər ortaya çıxmışdı. Mintemir Şaymiyev bunları özü kəşf etməli idi. Dövlət rəhbərini sıxan başqa bir çox mühüm amil zaman idi. Allahın görünməyən əli olan zaman hər şeyi əzir, hər şeyi köhnəldir, arxivin saralmış malına döndərirdi, o gözləmirdi. İctimai-siyasi mühit bizim bildiklərimizdən çox ağır idi. Digər tərəfdən missioner meyllər, siyasi təmayüllər, kənar təsirlər...

Bu gün Tatarıstan Rusiya Federasiyasında inkişaf tempinə görə yalnız Moskvadan geri qalır. Bəzi parametrlərdə Moskvanı belə qabaqlayır. Metro tikintisinin nə qədər ağır və böyük maliyyə vəsaiti tələb edən bir iş olduğunu biz öz Bakı təcrübəmizdən bilirik. RF-də isə irili-xırdalı inflyasiyaların dalğa-dalğa gəlməsini nəzərə alsaq, kənar təsirlərdən gələn çətinlikləri daha yaxşı təsəvvür edərik. Bütün bu kimi ağır iqtisadi ambisioz fonda Kazan şəhərində metro tikilib, bir neçə stansiya fəaliyyətdədir və tikinti davam etməkdədir. Mintemir Şaymiyevi Dövlət Şurasının qərarı ilə ölkə prezidentinin baş məsləhətçisi vəzifəsinə təyin ediblər. Bu tatarlarda öyrənməli şeylər çoxdur - yəqin biri də qədir bilməkdir.

Tatarstanda bu il "Müəllim ili" elan olunub. Burada müəllimlərin sosial müdafiəsi ilə yanaşı məktəblərin problemləri, dərsliklərin daha elmli, keyfiyyətli olması kimi ciddi problemləri həll etmək daha fəal nəzarətə götürülüb. Dövlət Şurasının komissiyaları "Deputat Etikası", "Tatarıstan Respublikasının 2008-2012-ci illər arasında kənd təsərrüfatının inkişafı layihəsi", "Rusiya vətəndaşlarına rahat və komfortlu ev", "Milli münasibətlər layihəsi", "Sağlamlıq" və s. bu qəbildən yeni layihələr qəbul edilib, icrası ilə ciddi məşğul olurlar. Hazırda Tatarıstan Dövlət Şurasının, Nazirlər Kabinetinin, o cümlədən Prezident Aparatının bir neçə məsul şəxsləri Kazanda 2013-cü ildə keçiriləcək XXVII Ümumdünya Yay Universiadasına hazirlaşırlar. Bu ictimai-siyasi beynəlxalq tədbir Dövlət Şurasının "Gənclər siyasəti layihəsi" çərçivəsində həyata keçiriləcək.

Kazan - Rusiyanın şərq paytaxtı

Kazan- Hazırki Rusiya Federasiyasının şərq paytaxtına sürətlə çevrilməkdədir. Rəsmi elan edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq şəhərin inkişaf tempi, qonşu respublikaların baş kəndləri ilə müqayisədə götürdüyü revanş, böyük bir regionun fərqli sənaye mərkəzi olmasından əlavə respublika əhəmiyyətli ictimai-mədəni və beynəlxalq elmi konfransların ardı-arası kəsilmədən təşkil edilməsi Kazan şəhərinin təyinatını genişləndirib, onu regionun haradasa elm mərkəzinə çevirib.

Şəhərsalma mühəndisliyinin yeni zövq və tələbləri səviyyəsində tikilib-qurulub inşa edilən Kazan günü-gündən gözəlləşir, Kazan çayının hər iki sahilində yerləşməklə qos-qoca Türkün bir cüt yeni yazılmaqda olan millenium nağılına bənzəyir. Tarix elə gətirib ki, bu şəhər protohun və protobulqar çağların dəyişik adlarını bu gün yaddaşından silsə belə nəhayət, saf türklüyünü hifz edən Dədə Qorqudun böyük epos qəhrəmanı Qazan xanın adaşı Kazan adı ilə tarixləşib, tatar türklərinin tarixi vətəni Tatarıstanın paytaxtı olmaqla qədimdən üzü bəri şərq qapısından Karluk-Uyğur mədəniyyətini, cənub qapısından Qıpçaq-Oğuz mədəniyyətini, qərb-günbatan qapısından isə qədim Uqro-Fin mədəniyyətini özündən keçirməklə etnik-siyasi türklüyü yüzillərlə manipulyasiya edib. Bizim eradan əvvəlki minilliklərin Allah bilir, hansındansa başlanan bu etnik missiya indiyə kimi hələ də tarixi inadına sadiq qalaraq davam edir və görünür, bir çox minilliklər də innən belə davam edəcək. Bu mənada Kazan şəhəri Türk Dünyasının şimal baş kəndi elan edilməyi haqq edir.

Mən Kazan şəhərinin şərti qapılarına işarə vurarkən Türk-İslam dünyasına bir az yad qalmış və çox təəssüf ki, yad qalmış Uqro-Fin uyqarlığına diqqəti çəkmək istəyirəm. Çünki türkoloqlar yaxşı bilir, Altay nəzəriyyəsinə hərfi miqyasla yaxınlaşan, elmi etikadan uzaq türkoloq alimlər Uqro-Fin ayrıntı deyə bir qulp saplayıb və uqro-finlərin türk olmadığı fikrini şişirtmək istəyirlər. XIX yüzilin axırlarında düşmən batılıların türk düşmənçiliyi-turkofob ideyanı təbliğ etmələri sayəsində türkü kiçiltməyə yönəlmiş heç bir elmi arqumentasiyası olmayan guya elmi platforma oluşdurdular.

Türk Dünyasının hər üç səmtinə qapı

Türk böyüklüyünü kiçiltməyə yönəlik təşəbbüslərdən biri Altay nəzəriyyəsini parçalamaqdan ibarət oldu; dərhal oldu-olmadı yazdılar ki, uqro-finlər türk deyil, monqollar türk deyil, kazaklar türk deyil və s. Ancaq işin tərsliyindən hələ türkologiya elmi müstəviyə çıxmazdan çox əvvəl D.Q.Messrşmitd, F.İ.Tabbert-Stralenberq, Q.F.Miller, N.F.Katanov, N.V.Tatişşev, İ.Q.Qeorqi, P.S.Pallas, M.A.Kastern, V.V.Radlou, N.A.Aristov, Q.Potanin və sonralar yüzlərlə artıq formalaşmış türkoloq alimlər: arxeoloqlar, etnoqraflar, tarixçilər, folklorçular, dilçilər-linqivistlər və s. hamısı bir nəfər kimi Sibir xalqlarının, o cümlədən fin-uqorların, tunqusların, monqolların; hətta son illərdəki axtarışlar yaponlar və koreyalıların, amerikan qızıl dərililərin belə türk mənşəli xalq olduğunu elmi əsaslarla sübut edir. Hələ türkologiya elmi formalaşmazdan əvvəl belə bir fikrin artıq elm aləmi tərəfindən qəbul edilməsinə baxmayaraq, bu gün belə heç bir elmi əsasa və dəlilə əsaslanmayan əcaib psevdo alimlər bu xalqların türk mənşəli olmasını qəbul etmək istəmirlər, sadəcə, kefləri belə istəyir.

Maraqlıdır ki, Kazanda Q.İbrahimov adına Dil, Ədəbiyyat, Sənət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun yubileyinə gələn qonaqların əksəriyəti-buryat, mordoviya, udmurt, mariy-el və s. qədim türk etnosuna mənsub uqro-finlər idi. Bu görüşü maraqlı edən cəhətlərdən biri də bu idi ki, institutun əməkdaşları ilk illərdən başlayaraq uqro-finlərlə tatar-türklərin, kıpçakların, göy oğuzların, karluk-uyğurların, kazakların, türkmənlərin və s. etno-kültür əlaqələri, dil ümumiliyi, etnoqrafik ümumilik, tarixi birliyi, köç hərakatında yer dəyişmələri və s. haqda saysız-hesabsız məqalələr, namizədlik, doktorluq dissertasiyaları, monoqrafiyalar yazıb, araşdırmalar hazırlayıblar.

Kazan bizim qan qardaşlarımız olan uqra-finlərə yaxınlaşmağımız üçün mühüm keçiddir. Necə deyərlər, tatarın sağ əli uqro-finin əlində, sol əli isə qıpçaq-oğuzun əlindədir. Siz deyə bilərsiniz ki, orada Çeboksar şəhəri də var. Bəli, var, ancaq Kazan şəhəri Türk Dünyasının hər üç səmtinə qapıdır. Çeboksar şəhəri isə türkün uqro-fin qanadına açılan yolun üstündə ilk qapıdır.

Əli Kərimbəyli

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 3 iyun.- S.14.