Azərbaycan-türk yurdu - qədim İrəvan qalası

Mirzə Məmmədoğlu, Borçalıdan yazır

Xüsusi olaraq "Xalq Cəbhəsi" qəzeti üçün

I yazı

XVIII yüzilin ortalarında İranda feodal ara müharibələri genişləndi. Azərbaycanda isə xanlıqlar meydana gəldi. Təbriz, Marağa, Sirab, Ərdəbil, Gilan, Talış, Şamaxı, Quba, Şəki, Qarabağ, Gəncə, Naxçıvan, Maku, Xoy, Urmiya, Dərbənd, İrəvan xanlıqları və xanlıqlardan asılı olan Qutqaşen, Ərəş, İlisu, Qazax, Car-Balakən, Borçalı sultanlıqları yarandı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Nadir şahın dövründə Azərbaycanda yalnız Quba və Talış xanlıqları mövcud idi.

Bu yazıda tarixi mənbələrə istinad edərək Azərbaycan xanlıqlarından biri olan İrəvan xanlığı və qədim şəhərlərimizdən biri İrəvan şəhəri barəsində söhbət açmaq istəyirəm. İrəvan Osmanlı və Səfəvi dövlətlərinin mənafeyinin toqquşduğu yer olduğundan uzun müddət döyüş meydanına çevrilərək əldən-ələ keçib.

Osmanlı tarixçisi Katib Çələbi "Gürcüstan və Qafqaz barəsində məlumatlar" kitabında İrəvan haqqında məlumat verərək yazır: "İrəvan... Çuxursəd bəylərbəyliyinin qəsəbə və taxt-tac şəhəridir. Zəngi çayı şəhərin qala barısının qərb tərəfindən axır. Qala bu sözügedən çayın qırağında, düz yerdə torpaq üzərində salınıb. Cənub qapısını "Təbriz qapısı", şimal qapısını isə "Şirvan qapısı" adlandırırlar. Onun ətraflarında bağlar və üzümlüklər var. Bol, bəhrəli yerdir. Bu sözügedən qala barısının içində bazar, məscid və çay kənarında ucaldılmış qala var.

Qədimlərdə 991-ci ildə (miladi 1583) onu Fərhad paşa alıb və orada qoşun yerləşdirib. 1616-cı ildə 7 aylıq mühasirədən sonra onu Şah Abbas zəbt etdi. 10 ildən sonra isə onu Mehmet paşa mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi. 1045-ci ildə (miladi 1635) İrəvana Sultan Murad hücum etdi, onu 7 aya zəbt edərək geri qayıtdı. Şah Səfi ora gəldi, onu tutdu. Ora münbit torpağı olan yerdir və hazırda Qızılbaşların əlindədir".

Evliya Çələbi digər Osmanlı tarixçiləri kimi Qızılbaşlar dövlətini çox hallarda "Azərbaycan" adlandırır və İrəvanı da Azərbaycan qalası kimi xatırlayır. İrəvan qalasını XVII yüzilin 70-ci illərində fransız səyyahı J.Şarden daha ətraflı təsvir edir. Onun qeydlərindən görünür ki, olduqca geniş meydançası və möhkəm istehkamı olub. İrəvan xanlığını Səfəvi dövləti zəbt edəndən sonra orada bəylərbəylik tətbiq olunur. Bu da XVIII yüzilin yarısına kimi, Nadir şahın ölümünə kimi saxlanılıb. Bəylərbəyliyinin müavini canişin adlanırdı.

"Azərbaycan tarixi" kitabında oxuyuruq: "O vaxtlar Azərbaycan bir neçə bəylərbəylikdən ibarət idi. Bu bəylərbəyliklər mahallara bölünürdü. Bunları da idarə etmək üçün məliklər, minbaşılar, sultanlar, naiblər və s. təyin olunurdu. Şah Abbas xüsusi knyaz titulu - "məlik" təsis etmişdi ki, bu titul da Türkiyəyə qarşı mübarizədə kömək göstərib fərqlənənlərə verilirdi. Dağlıq Qarabağ beş məlikliyə bölünmüşdü. Məliklər qeyri-məhdud hüquqlara: öz təbəələrini mühakimə etmək, cəzalandırmaq və hətta öldürmək hüququna malik idilər."

Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl Şərur vadisində 1502-ci ildə Qaraqoyunlu əmiri Əlvəndə qalib gələrək İrəvanı ələ keçirir. O, özünün birinci vəziri olan Rəvanqulu xanı İrəvan xanı təyin edir. Rəvanqulu xan 7 il ərzində burda öz gürcləri ilə böyük qala tikdirir. Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı Tiflis, İrəvan və Şamaxı kimi ticarət-iqtisadi və mədəni mərkəzlər, habelə Təbriz, Naxçıvan, Culfa və başqa şəhərlər daha çox dağıdılmışdı. Əsasını Şah İsmayıl Xətayinin qoyduğu Səfəvilər dövləti orta yüzillər feodal dövləti kimi -hətta Şərqi Gürcüstan, İran, Cənubi Türkmənistan və indiki Əfqanıstan (Bəlx vilayəti istisna olmaqla), bəzi dövrlərdə İraqi-ərəb və s. əraziləri əhatə edirdi.

XVII yüzildə yaşamış türk tarixçisi İbrahim Peçevinin verdiyi məlumata görə, İrəvanı türk qoşunları 1554-cu ildə yerlə yeksan etdikdən sonra cənnətə bənzər Sultan bağı adlanan bağ salınır. 1578-90-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin ikinci mərhələsi başladı. 1583-cü ildə Fərhad paşa İrəvanı tutdu. Onun dövründə İrəvan qalası daha da möhkəmləndirilmişdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu qala XIX yüzilin sonlarına kimi mövcud idi. XVII yüzildə yaşamış məşhur Osmanlı səyyahı Evliya Çələbi özünün "Səyahət" kitabında Fərhad paşa haqqında yazır: "Fərhad paşa alban idi. Sultan sarayında əvvəlcə qapıçıbaşı, sonra miraxor (yəni sarayın at tövləsinin ali məmuru-M.M), daha sonralar isə yəni 1584-cü ilə kimi yançarağası vəzifəsini tutdu. 1590-ci ildə İran-Osmanli müharibəsi osmanlıların qələbəsi ilə bitir. Fərhad paşa 1591-ci ildə böyük vəzir vəzifəsinə təyin olunur. 1592-ci ildə bu vəzifədən çıxarılaraq ikinci vəzir təyin edilir".

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, o, İrəvanı alandan sonra Vanın keçmiş bəylərbəyi Sinan paşanı İrəvan bəylərbəyi təyin edir. İbrahim Peçevi özünün "Gürcüstan və Qafqaz barəsində məlumatlar" əsərində hələ körpünün olmadığı vaxt Zəngi çayından keçilməsindən və Sultan Muradın qeyrətindən yazır:

"Böyük çaylardan biri olan Zəngi çayı qalanın yaxınlığındadır. O vaxtlar güclü daşmışdı, körpü salmaq mümkün deyildi. Buna görə də bütün qoşun var güclərini toplayaraq ayaq ilə keçməyə məcbur oldu." Osmanlı sultanı IV Murad İrəvanı 1635-ci ildə zəbt edir. Belə ki, məlum olduğu kimi, həmin vaxtlar Qırxbulaq üzərində körpü salınmamışdı. Evliya Çələbi kimi İbrahim Peçevi də IV Muradın qeyrətindən söhbət açaraq daha sonra padşahın solaklar (mühafizəçilər) dəstəsindən birinin çayın dərin yerinə düşüb axmasından, padşahın onu tez görüb, atını mahmızlayaraq irəli cumub onu xilas etməsindən, ona yenidən həyat, eləcə də bir ovuc qızıl verməsindən, qoşun arasında xoş əhval-ruhiyyə yaratmasından yazır. Beləliklə IV Sultan İrəvanı asanlıqla alır.

XVIII yüzilin I yarısında yaşamış türk tarixçisi Mehmet Solakzadə yeddi gün mühasirədə olan Rəvan qalasını padşah Sultan Muradın aldığını və sonralar onu təmir etdiyini nəql edir: "Sultan Murad-i Rabi fəth eylədi Rəvanı... Əjdaha ağızlı toplarla yıxılan yerlərinin təmirinə başladılar. Səkkiz gündə İrəvan qalasının təmiri tamamlandı".

"Azərbaycan tarixi"nin başqa bir yerində oxuyuruq: "Səfəvi dövlətinin hakimi I Şah Abbas 1603-cü il sentyabrın 14-də Azərbaycana yürüşə başladı. Təbrizi, Culfanı və Naxçıvanı tutdu. Sonra İrəvan qalasını ələ keçirmək qərarına gəldi. O vaxtlar İrəvanın Osmanlı hakimi Şərif paşa idi. Şah qoşununun hərbi əməliyyatı bütün qışı davam etdi (1603-1604). Nəhayət, 1604-cü il iyunun 8-də İrəvan qalası tutuldu. Şərif paşa başda olmaqla qarnizonun qalan hissəsi təslim oldu. İrəvanın idarə edilməsi Əmirgünə xan Qacara, Naxçıvan isə Məqsud Sultan Gəngərliyə tapşırıldı."

Akademik Ziya Bünyadov bu barədə "Borçalı" jurnalının 1993-cü il I sayında yazır: "Türkiyədəki Cəlali və Yeniçəri üsyanları zamanı 1590-cı ildə müqavilə ilə verilmiş ərazilərdən Təbriz, Rəvan və Gəncəni asanlıqla ələ keçirən Şah Abbas 1606-cı ildə öz ordusu ilə Loru qalasına çatdı."

Çuxursəd bəylərbəyliyi - Səfəvilər dövlətinin inzibatı vahidlərindən biri idi. Mərkəzi də İrəvan (Rəvan) şəhəri idi. XVI yüzilin I yarısında yaradılmışdı. XVIII yüzilin ortalarında Çuxursəd bəylərbəyliyi ərazisində İrəvan və Naxçıvan xanlıqları yaranır.

T.X.Akopyan "İrəvan tarixinin oçerkləri" kitabında yazır:

"XIV yüzilin sonlarında bir neçə türkmən tayfası artıq əmir Səidin hakimiyyəti altında birləşdi bu ad ilə də bu tayfalar - Kağızman və Sürməlidə məskunlaşmış tayfalar Səidli adlandı." Həmin vaxtlar İrəvan bəylərbəyliyi yaradıldı. Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular Orta Asiyanın oğuz-türkmən tayfalarından törənmişdi. Qaraqoyunlu sülaləsinin banisi Bayram Xoca olub. 1424-cü ildə Qaraqoyunlu dövləti yaranır. Qaraqoyunlular 1468-ci ilədək mövcud olub. 1429-cu ildə Teymuri Şaxrux Qara Yusifin oğlu Əbu Səidi Qaraqoyunlu taxtına çıxartdı. Əbu Səid Şaxruxun vassalı kimi Azərbaycanın cənubunda Qarabağda və Ermənistanda (1429-1431) hökmranlıq edirdi. Məhz elə Əbu Səid tərəfindən İrəvanda ilk qızıl sikkə, 10-11 ildən sonra isə Nuşirəvan xan tərəfindən gümüş sikkə kəsilmişdi. İrəvan zərbxanasında abbası da kəsilmişdi: XVIII yüzilin 60-ci illərinə qədər 4 şahıdan, II Şah Abbasın fərmanı ilə 1662-ci ildə 5 şahıdan ibarət olub. İrəvanda abbasıdan başqa nisbətən xırda müxtəlif mis sikkə (qara pul) kəsilir. Şəhərdə fars, türk və digər ölkələrin pul vahidləri də dövriyyədə olub.

Erməni tarixçisi Tovma Metsopetçi "Teymurləngin və onun nəslinin tarixi" əsərində yazır: "Cəlairi qənimət və dövlətini götürüb gəldiyi Xorasana getdi. Yusifin oğulları isə aşağı əyalətlərə tərəf üz tutdular. İsfəndiyar onların (cəlairilərin) getdiyini eşidəndə kiçik qoşunla tezcə geri qayıtdi. Bəlx yolu ilə Təbrizə girdi və bir neçə gün orda qaldı, o biri qardaşı İsgəndər də Bağdad yolu ilə gələrək Təbrizə daxil oldu. Öz qardaşı Altunu, bütün ölkəni fəth etdi, bütün bizim ölkənin hakimi oldu."

İsgəndər 1421-ci ildə Təbrizi aldı, vaxtilə atasının əlində olan torpaqları geri qaytardı. Elə həmin il Qaraqoyunlu türkmən dövlətini bərpa etdi ki, indiki qondarma Ermənistan da onun əraziləri daxilində idi. Arakel Davrijetsi "Tarix kitabı" əsərində yazır: "1084 (1635)-cü ilin mart ayında Sultan Murad İstanbuldan hərəkət edərək İrəvana hücum etməyi qərara aldı. Avqust ayında ora çatdı, 9 gündən sonra İrəvan qalasını aldı, Əmirgünə xanın oğlu Təhməzqulu xanı öz ailəsilə birlikdə İstanbula göndərdi, ölənə kimi onları orada saxladı. Təhməzqulu xan İrəvan xanlığının ilk bəylərbəyi Əmirgünə xanın oğlu idi.

(O, 1605-1625-ci illərdə İrəvan xanlığını idarə edirdi).

Tavernye onu şəxsən tanıyırdı və xəyanətkar hesab edirdi, çünki xan osmanlılara İrəvan qalasını təhvil verdi. Səyyah tam təfsilatı ilə xanın sarayından yazır. Bəzi mənbə İrəvan qalasının belə sürətlə alınmasına şübhə ilə yanaşır. Bu da xəyanətin nəticəsidir ki, kimsə Murad bəyin adını çəkir. Mənşəcə türk olan bu şəxs İrəvan xanının xidmətində idi. Məşhur fransız səyyahı J.Turnefor "Şərq ölkələrinə səyahət" əsərində yazır: "Bütün bizim səyahətçilərdən İrəvan və onun ətraflarını yaxşı tanıyan cənab Şarden burdakı çayların dəqiq mənzərəsini verir: "Zəngi şimal-qərbdən axır, Qırxbulaq isə cənub-qərbdən. Bu sonuncuya Qırx bulaq axıb tökülür ki, bu da elə onun adından məlumdur. Zəngi şəhərdən iki-iki yarım günlük məsafədən İrəvan gölünə axıb gəlir." "Vaşinqton Azərbaycanla əlaqələrin inkişafında maraqlıdır"

Mirzə Məmmədoğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 4 iyun.- S.14.