Sənətkarın möhtac olduğu ən böyük nemət hürriyyətdən məhrumiyyətdir"

Üzeyir bəyin vəfatı barədə Türkiyə mətbuatında yazılmış nekroloq

1919-cu ildən Vətəndən uzaq düşmüş, ömrünün sonuna qədər mühacir həyatı yaşamış publisist, politoloq, tərcüməçi, jurnalist Ceyhun Hacıbəylinin S.Mümtaz adına Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivində şəxsi fondu qayğı ilə qorunur. Həmin fondda yüzlərlə qiymətli sənədlərlə yanaşı, xaricdəki dövrün mətbuat nümunələri də xüsusi yer tutur. Qardaşı Üzeyir Hacıbəylinin vəfatına aid xaricdə və o dövrün sovet mətbuatında dərc olunmuş başsağlığı yazıları bu gün də hüznlü mənbədir. Türkiyədə işıq üzü görmüş qəzetlərin birində M.E.Yalvaçoğlunun yazdığı "Azərbaycan kompozitoru", "Hacıbəyli Üzeyir" adlı başsağlığı yazısı diqqətimizi cəlb etdi.

Çox təəssüf ki, qəzetin adı yazılmayıb. Yazını olduğu kimi oxuculara çatdırmağı özümüzə borc bildik. 9 may 1949-cu ildə dərc olunmuş yazıda Üzeyir bəyin keçdiyi həyat yolu, yaradıcılığı və sovet dövlətinin ona göstərdiyi münasibətin xarakterik cəhətləri də açılır. Türk kəlmələrinin bəzilərini olduğu kimi saxlanılıb. Yazının müəllifi M.E.Yalvaçoğlunun da kim olması maraqlıdır. Onun Üzeyir bəyin həyat və yaradıcılığına dərindən bələd olması da hiss olunur. O, Üzeyir bəyin vəfatını radio dalğalarında eşidib, yazını da bu xəbərdən sonra yazıb. C.Hacıbəyli də nədənsə qəzetin adının yazmağını unudub, ancaq başqa yüzlərlə qəzet kəsiklərində qəzetlərin adını yazıb. Yəqin ki, araşdırmalar zamanı qəzetin adı da müəyyənləşəcək.

***

Hacıbəyli Üzeyir.

Bundan bir müddət əvvəl Bakı radiosu acı bir xəbər verdi: Hacıbəyli Üzeyir ölmüş!...

Hacıbəyli Üzeyir Azərbaycan milli oyanış tarixində yer almış unudulmaz bir simadır. 1905-ci ildə çarlıq rejiminin sarsılması üzərinə canlanan Milli Azərbaycan hərəkatını yürüdənlər arasında o da vardı. Üzeyir bu sıraya bir örgətmən və qəzetəçi sifətiylə qatılmışdı. Qarabağın Şuşa bölgəsində 1885-ci ildə dünyaya gəlmişdi. Üzeyir ilk təhsilini orada görmüş, sonra Tiflis civarında olan Qori örgətmən seminariyasında oxumuş və 1904-ci ildə buradan məzun olmuşdur.

1905-ci ildən etibarən biz onu Azərbaycanın Başkəndi Bakıda görürük. O, burada Əhməd Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə və Məhəmməd Əmin Rəsulzadələrin təsis və iştirak etdikləri mətbuatda çalışmış; sadə, düzgün və müxtəlif yazılarla sivrilmişdir. Fəqət, rəhmətlik Üzeyir əsil şöhrətini qəzetçiliylə deyil, musiqidəki əmsalsız başaralarıyla qazanmış; Azərbaycan kültür tarixində yüksək bir yer tutmuşdur. Musiqiyə həvəsli bir Qarabağ cocuğu olan Üzeyir, hələ seminariyada ikən özündəki təbiət vergisini ihmal etməmiş; nota yazmağı öyrənmiş; bəzi xalq türkülərini notaya keçirməyi belə təcrübə etmişdir.

Bir musiqi yazarı olaraq Hacıbəylinin şöhrəti 1907-ci ildən başlar. Bu zamanda Üzeyir yalnız Azərbaycan, hətta bütün müsəlman dünyası üçün örnək olacaq opera yazmaq təşəbbüsündə olmuşdur. Özəl bir musiqi məktəbi görmədən Üzeyir böyük Füzulinin "Leyla-Məcnun"unu səhnəyə gətirərək bir opera şəklində qoymuşdur. Bu cəsarətli təcrübə təsvirləri üstündə bir dahiliyə taclanmışdır. Bu dahi Hacıbəylinin bir kompozitor olaraq istiqlalını saxlamış, eyni zamanda bu, Azərbaycan opera səhnəsinin təməlini də atmışdır. Hər kəsdə və hər tərəfdə heyranlıqlar cəlb edən bu bəşəri gənc yazarı yeni əsərlər yaratmağa can atmışdır. Bir-birinin arxasından "Rüstəm və Zöhrab", "Əsli və Kərəm", "Şah Abbas və Xurşidbanu" kimi operalarla meydana gəlmişdir. Üzeyirin təcrübəsi başqalarını da təşviq etmiş, az zamanda Müslüm Maqomayev kimi opera və operetta yazan sənətkarlar ortaya çıxmışdır.

Qismətinə düşən bəşərinin böyüklüyü və musiqisinin xalq üzərinə yapdığı olağanüstü təsir sayəsində sənətkar bir sevimliyə çevrildi. Bu sevgi sayəsində o, milli bütün müəssəsə və şəxsiyyətləri məhv edən qızıl terror dövründə də çalışmalarına davam etdi. Yüzlərlə istedadlı musiqiçilər yetişirdi.

Azərbaycan Musiqi Məktəbinin müdiri oldu. Xalq musiqisini çalmaq üçün notalar yazdı. 1927-ci ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının rektoru oldu. Xalq çalğılarından notalı orkestrlər təşkil etdi və bunlar üçün xalq motivləri üzərinə kompozisiyonlar yapdı. Yüzlərcə kişinin iştirakı ilə bir ansambl yaratdı. Gözəl simfoniyalar yazdı. 1936-cı ildə Azərbaycan Kopmozitorlar Birliyinin başqanı seçildi.

Son zamanlarda yazdığı "Koroğlu" operasını möhtəşəm bəstələrini yalnız radiolarda dinləməklə qalır, səhnələrindəki dekor və gəlişlər üçün də görənlərin heyranlıqlarını duymaqla görürük.

Yenə radio nəşriyyatından Üzeyirin son zamanlarda "Azərbaycan musiqisinin tarixi" mövzusunda mühüm bir əsər nəşr etdiyini öyrənirik. Bu əsər eyni zamanda Azərbaycanla bağlı bütün Yaxın Doğu məmləkətlərinin musiqisi haqqında da təfsilat verirmiş.

Hacıbəyli Üzeyirin qısaca ünvanlarından bəzilərini saydığımız əsərləri təsir baxımından gerçəkdən heyrətvericidir. Azərbaycanda onun yazdığı və yaydığı melodiyaları tərənnüm etməyən tək bir azəri yoxdur. Azərbaycan səhnəsinin ən sevimli pyesləri onun əsərləridir. Sadəcə, Azərbaycan deyil, Qafqazın digər səhnələrində də Üzeyir populyar bir simadır. Əsərləri gürcü və Ərməniyədə eyni sevgi və hərarətlə seyr edilməkdədir. "Arşın mal alan" Fransa və Tehranda dəfələrlə oynanılmışdır. Türkiyədə isə Üzeyirin operetaları rəğbətlə seyir və təkrar olunur. "Arşın mal alan" Balkan səhnələrində də dəfələrlə oynanılmışdır. Sovetlər Birliyinə daxil bütün cümhuriyyətlərdə, bilxassə türk cinsindən Türküstan və s. kimi cümhuriyyətlərdə başda Üzeyirin əsərləri olmaq üzrə Azərbaycan opera pyesləri məqbulluğu ümumidir. Üzeyir ruscaya olduğu kimi bəzi Avropa dillərinə də tərcümə edilmişdir. Əsərlərindən bir qismi Sovet və Amerika filmlərinə də alınmışdır. Öz sənətiylə o, Azərbaycana cahan ölçüsündə bir şöhrət qazandırmışdır.

1919-cu ildə Bakıda Milli Azərbaycan Cümhuriyyətinin istiqlal elanının birinci ildönümü münasibətilə yayınlanan rəsmi "Azərbaycan" qəzetində dərc olunan bir yazısında Üzeyir bəyin bu fikirlərini alaq:

"Azərbaycan Cümhuriyyəti sağlam bir milliyət fikir, Türklük şüuru üzərinə qurulmuşdur; islam məzhəbləri arasındakı ziddiyət, ilk dəfə olaraq burada tədilə uğramış, müsəlmanların təsanüdü fikrinə qiymət verilmişdir; eyni zamanda Azərbaycan çağdaş bir cəmiyyət qurmağa, Avropayla bir zehniyyətlə çalışmağa əzm etmişdir. Bayrağındakı üç rəng (mavi, qırmızı, yaşıl) bu üç ümdənin timsalıdır"(?-190). Eyni ildönümü münasibəti ilə nəşr edilən digər bir dərgidə ("İstiqlal", Bakı. 1919) Azərbaycan musiqisi haqqında verdiyi elmi və tarixi məlumatı xülasə etdikdən sonra sözü 1907-ci ildə yazdığı "Leyla-Məcnu"na götürən Üzeyir böyük bir təvazökarlıqla bunları yazmışdı: "Xalqın hüsni-rəğbət və tələbinə uyğun olan bu "şey" ("Leyla-Məcnun"u nəzərdə tutur) işin bu yolda davamı üçün düzlərini həvəsləndirir, bilümum musiqimiz və banusus teatro musiqisinin tərəqqisi yolunda çalışmağa çoxlarını vadar etdi. Bu növ ilə opera və operettalara bənzəyən teatrlarımız meydana çıxıb, musiqimiz xalq arasında yavaş-yavaş layiq olduğu etibarını qazanmağa və buna müqabil xalqımız əhvalı-ruhiyyəsi üzərində təsir buraxmağa başladı".

Üzeyirə görə bu iş musiqimizin tərəqqisi uğrunda atılan ilk addımdır. Bundan sonra isə "ikinci, üçüncü və ilaxır addımlar atılacaq və əsil məqsədə yetmək üçün daima irəli gediləcəkdi. Əsil məqsəd isə ilk iş olaraq "musiqimizin əsasını təşkil edən "gam"ları təyin etmək, onun ruhuna uyan "harmonik" tətbiqiylə zənginləşdirmək və digər yalnız bizim mədəni millətlərin də təqdir və təqdis edəcəkləri bir sənət halına gətirməkdir".

Sənətkar: "Əsir olaraq yaşadığımız bir dövrdə göstərilən bu tərəqqi qabiliyyətinin", istiqlal həyatına endikdən sonra daha ziyadə gəlişəcəyinə qanedir"-deyir:

"Hür millətinə hür sənəti bütün gözəlliyilə meydana çıxacaq və millətimizə mədəni millətlər ailəsinə daxil olmaq və bu aləmin haqlarında musavi bir üzvü olmaq haqq və səlahiyyətini qazandıran amillərdən ən mütəberi və ən müəssiri olacaqdır!...".

İqtibas etdiyimiz bu parçalardan da görüldüyü kimi, millətinin həqiqi övladı və milli mənfəət və hisslərinə candan bağlı olan Üzeyirin sənəti də eyni yüksək və nəcib duyğuların məhsuludur. Sənətkar bütün qonuları milli mühitində yaşayan folklordan və eyni mühit üzərində təsir yapan klassik ədəbiyyatdan almış, tamaşa etdirdiyi səhnələri hal və əhvalı münasib xalq melodiyaları, rəqsləri və zəriflikləriylə canlandırmışdır.

Başda bir həvəskar olaraq işə başlayan Hacıbəyli sonra öz-özünü yetişdirmiş, musiqi təhvilini tamamlamış, nəticədə, sözün Avropa mənasıyla muasirliyini hər kəsə tanıtmış bir kompozitor olmuşdur. Çox təəssüf ki, bolşevik rejimi Azərbaycanın bu müstəsna zəkasını da öz diktatorluğu altına almış və onu bayağı mənfəətləri üçün sümür edildikcə sümürmüş və verdiyi bir neçə rəsmi və siyasi vəzifə və ünvanlarla onu "mənimsəmişdir".

Fəqət bihudə!... Dəmir pərdənin arxasında özünə süni marşlar yazdırılsa da, Moskvada omuzu diktatorun əliylə oxşanılsa da, tabutu başında Azərbaycan mənəviyyatı ilə əlaqələri olmayan komissarlar növbətə dursalar da, Hacıbəyli Üzeyiri Azərbaycandan, Azərbaycan kültüründən və Azəri-Türk tarixindən kimsə ayıra bilməz! O, milli Azərbaycan varlığının dayanaqları arasında qalacaq ayılmaz böyük bir dəyərdir!

Qızıl totalitarizmin istibdadı altında və mədəniyyət dünyasından təcrid edilmiş bir halda yaşamaq çəkilməz bir faciədir! Bu şərtlər altında yaratmaq isə faciələr faciəsidir. Sənətkarın möhtac olduğu ən böyük nemət hürriyətdən məhrumiyyətdir, dünya ilə əlaqəsi kəsilmiş bir durumdadır.

Biz burada hər hansı dünya sənətkarının ayağımıza qədər gəlib, öz mərifət və qüdrətini bizə göstərməsinə alışqınız; bizim bir fürsətini taparaq onları öz yurdlarında görmək də imkansız sayılmaz. Halbuki yanı-başımızda qardaş millətin qardaş sənətkarını görmək, yaxud bir heyət halında buraya musafirliklərini cəlb etmək qətiyyən mümkün deyildir. Dəmir pərdə arxasıyla kültür münasibətinə müsaidə yoxdur. Biz oraya getmirik, buraxmazlar. Onlar da buraya gəlməzlər, çünki göndərməzlər. Çünki hürriyəti seçəcəklərindən qorxarlar!

Bir fürsətini tapsa idi hürriyəti seçməkdə böyük kompozitor da tərəddüd etməzdi, deyə düşünürük! Ən qüvvətli dayanacağımız onun ümidlər saçan milli ruha tərcüman olan böyük sənətidir. Bu sənətin nə kimi bir dəyər ərz etdiyini dəmir pərdənin ortadan qalxdığı gün Azərbaycanla bərabər bütün dünya, ilk sırada isə Türk və İslam dünyası haqqı ilə görmək və təqdir etmək imkanını tapacaq, böyük ruhunu minnətlə anacaqdır.

Maarif Teymur

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 10 iyun.- S.14.