Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin ən gənc naziri

Mustafa bəy Vəkilov xalqın milli azadlıq mübarizəsində yaxından iştirak edib

2-ci yazı

(Əvvəli 4 mart tarixli sayımızda)

Mustafa bəy Vəkilovun daha bir məktubu: "... Bu günlərdə səhər saat 11-də aydın günəşli bir gündə qəfildən toplardan sürəkli atəş səsləri eşitdim, eyvana qaçdım, nə görsəm yaxşıdır? Başımızın üstündə düz 8 ingilis aeroplanı fırlanır. Türklər toplardan və pulemyotlardan od püskürürlər. O, lənətə gəlmişlər isə heç hallarını da pozmurlar. Öz keflərincə şəhər üstündə dolaşırlar, vəssalam. Şəhərə bir neçə bomba atdılar, ölənlər və yaralananlar var. Biz isə bilirsiniz, bütün bu müddət ərzində eyvandan bu orijinal mənzərəyə tamaşa edirik. Tezliklə aeroplanlar gözdən itdilər, lakin 2 saat keçməmiş yenidən təşrif buyurdular. Lakin bu dəfə onları çox tez qovdular. Aeroplanlardan bombalarla yanaşı sülh çağırışı haqqında vərəqələr də atırdılar... Mən inanıram ki, məkrli avropalıların nə aeroplanları, nə də topları türkləri qorxuda bilərdi. Öz ulu əcdadlarının layiqli övladları dünya xalqları arasında özlərinə layiq yer qazanıblar və qazanacaqlar. Bizim tariximiz-türk xalqının tarixi indi-indi başlanır. Özünün bütün həyatını mübarizələrdə keçirmiş və çarpışmağı bacardığını sübut edən xalq digərlərini onunla hesablaşmağa məcbur edəcək. Bütün qohumlara və tanışlara salamlar. Sizin Mustafa".

Başqa məktubu bir gün sonra Abdulla bəy Divanbəyoğluya ünvanlanıb. Mustafa bəy İstanbuldan 21 oktyabr 1918-ci ildə göndərmiş olduğu bu məktubunda yazır: "Əzizim Abdulla ağa! ... Burada pis yaşamıram, bir az darıxıram. Buranın vəziyyəti çətindir... Türklərin həyatında orijinal və ibrət götürüləsi cəhətlər çoxdur. Demə, öz türk qardaşlarımızın həyatı barədə çox az şey bilirikmiş. Heyrətamiz təmkinli və mətanətli xalqdır. Ucdantutma hamı xalq-millət işinə sadiqdir. Qeyri-adi yekdillik. Çətin vəziyyətdən türklər şərəflə çıxacaqlar. Bir görsəydin burada dövlət və xalq necə işləyirlər. Demək olar, bütün sutkanı iş başında olurlar. Hamı çalışır, çarpışır və inanır, Azərbaycan türklərinə böyük maraq və məhəbbət var. Türkçülük, turançılıq burada dərin köklər atıb. İslamçılar da var. Şəkk-şübhəsiz, yaxşı təşkil edilmiş inzibati dövlət aparatı və nümunəvi ordu. Gələcəyə dair planlar və ümidlər. Qayıdanbaş ətraflı danışaram... Hamınızı tez-tez xatırlayıram. Səni sevən Mustafa".

İ.Umudlu daha sonra bildirir ki, Mustafa bəy 1918-ci ilin dekabrında İstanbuldan geniş siyasi biliklər və zəngin təcrübə ilə qayıtdıqdan sonra yeni dövlətin quruculuq işlərində yaxından çalışır. Onu dekabrın 7-də açılan Azərbaycan parlamentinə üzv seçirlər. Parlamentin büdcə- maliyyə komissiyasının üzvü olmaqla bu sahədə qanun və qərarların debatını aparır. 1919-cu ilin dekabrında Müsavatın qurultayında yenidən MK üzvü olur. M.Vəkilov Nəsib bəy Yusifbəylinin (1881-1920) 1919-cu il dekabrın 23-də təşkil etdiyi ikinci kabinədə daxili işlər nazirinin müavini vəzifəsini icra etməyə başlaması ilə bağlı olaraq parlament büdcə-maliyyə komissiyasının üzvü vəzifəsini tərk edir: "1920-ci il yanvarın 14-də Antanta dövlətləri tərəfindən Zaqafqaziya dövlətlərinin istiqlaliyyətinin tanınması ilə bağlı parlamentin təntənəli iclası keçirilərkən maraqlı bir hadisə baş verir. Gürcü azlığın deputatı V.A.Bakradze üzünü sollara tutaraq "süngülərin ucunda sizə azadlıq gətirəcəyik" deyənlərin yağlı vədlərinə inanmamağa çağıranda Mustafa bəy yerdən onun sözünə qüvvətli replika atır: "Süngülərin ucunda azadlıq gətirilmir!" Sosialist deputat Səmədağa Ağamalıoğlu buna hirslənib cavab verir: "Bu fitnəkarlıqdır, yalandır. Biz belə söz deməmişik!" Bu kiçik replika Mustafa bəyin istiqlalımıza nə qədər ürəkdən bağlı olduğunu göstərir. 1920-ci il fevralın 18-də 23 yaşlı Mustafa bəy Vəkilov daxili işlər naziri təyin edilir. Hökumətdə ən gənc nazir olan Mustafa bəy Vəkilov nazirliyi mütərəqqi siyasi əqidəyə malik hüquqşünaslarla, pak, təmiz mənəviyyatlı kadrlarla möhkəmləndirməyə, ölkədə baş verən hadisələrə operativ reaksiya verməyə, gərəkən tədbirləri vaxtında görməyə çalışıb. 1920-ci il martın 22-də cümhuriyyət üçün həyəcanlı bir dövrdə daxiliyyə naziri M.Vəkilovun imzası ilə yayımlanmış "Bakı rayonu fəhlələrinə Daxiliyyə Nazirliyindən" adlı müraciətdə onun dövlətçiliyimizə, istiqlalımıza nə qədər sadiq olduğuna əyani misaldır: "... Azərbaycan Cümhuriyyətinin azadlığı və istiqlalının düşmənləri Daxiliyyə Nazirliyinin fəhlə sinfi ilə onun mənafeyinə qarşı mübarizə apardığı barədə fitnəkar şayiələr yayırlar. Bu müraciətimlə bəyan edirəm ki, bütün bu bədniyyət şayiələrin heç bir əsası yoxdur və zəhmətkeş əhalinin geniş kütlələrində Cümhuriyyətin qanuni hakimiyyətindən narazılıq yaratmaq məqsədi güdməkdən başqa bir şey deyil. Şəhərdə Kazak Dairəsi nümayəndələrinə sui-qəsdlə bağlı olaraq cinayətkarların tutulmasına yönəlik bir sıra fövqəladə tədbirlər görülüb. Dinc əhalinin təhlükəsizliyini təhdid edən şəri ləğv etmək məqsədi ilə Nazirlik bir sıra həbslər aparmağa və fəhlə klubunun müvəqqəti olaraq bağlanması barədə sərəncam verməyə məcbur olub. Rayon fəhlə klubları elə ertəsi gün açılıb, Mərkəzi Fəhlə Klubuna gəldikdə isə aydın olub ki, vətəndaşların rahatlığını pozan cinayətkar təbliğatın ipinin ucları burada cəmləşib... Bu işlər Azərbaycan demokratiyasına zidd olan ünsürlər vasitəsi ilə kənardan diktə edilir və Azərbaycan Cümhuriyyətinin istiqlalını, eləcə də fəhlə sinfinin özünün rifahını hədələyir. Vətəndaş fəhlələr! Məsuliyyətsiz, qara niyyətli və satqın təbliğatçıların fitnələrinə uymayın. Dövlətin qayda-qanunlarını mütəşəkkil halda qorumağınız- istiqlalımızı və azadlığımızı möhkəmləndirməyin rəhnidir. Öz demokratik hökumətinizin işini müdafiə edin və möhkəm əmin olun ki, hər bir ədalətli iqtisadi və hüquqi iddianız Daxiliyyə Nazirliyi tərəfindən tam hüsn-rəğbət və coşğun həmrəyliklə qarşılanacaq".

1920-ci il martın 22-də Qarabağda ermənilərin xəyanətkar qiyamı başlananda Mustafa bəy Vəkilov daxili işlər naziri kimi bu qaynar nöqtədə olur, Bakıya martın 31-də qayıdır. Aprelin 1-də parlamentin iclasında hesabat məlumatı ilə deputatlar qarşısında çıxış edir. Deputat A.Səfikürdskinin "Əskərlərin əhval-ruhiyyəsi necədir?" sualına nazir belə cavab verir: "Erməni bandalarının hücumuna məruz qalan yerlərdən dünən qayıtmışam və əskərlərimizi bürüyən ruh yüksəkliyinin şəxsən şahidi olmuşam. Onlar bu ruh yüksəkliyi ilə cəsarətlə döyüşə gedirlər. Ordunun sanitar xidməti yüksək səviyyədə təşkil olunub. Hamı bir nəfər kimi öz Vətəninin müdafiəsinə yürüyən qoşunları, eləcə də əhali arasında bu ruh yüksəkliyini görüb inamla bəyan edirəm ki, bizim rəşadətli əskərlərimizin və xalqımızın köməyi ilə çox tez bir zamanda ərazilərimiizi düşməndən təmizləməyi bacaracağıq".

Mustafa bəy Vəkilov 1920-ci ilin aprelində kommunist Əli Bayramovu öldürənlərin tapılıb həbs edilməsinə göstəriş verir. 1920-ci il aprel çevrilişindən sonra 10-15 gün ərzində həmkəndlisi Xədicə xanım Müftizadənin (sonralar - Qayıbova) evində qalır, bolşevik xəfiyyələrin hər yerdə onu axtardıqlarından xəbər tutaraq son anda Xədicə xanımın köməyilə Tiflisə gedə bilir. Xədicə 1938-ci ildə həbs ediləndə müstəntiqlərin suallarına əsasən bu məsələni belə izah edir: "Sovetləşmədən sonra Müsavat Firqəsinin və hökumətinin üzvlərindən biri olan Mustafa bəy Vəkilov 10-15 gün gizli yaşadı. Vəkilovun qaçmasına mən kömək etmişəm və özümü təqsirkar hesab edirəm ki, Vəkilovun qaçmaq istəməsini bilə-bilə bu barədə heç kəsə deməmişəm. Lakin bundan mənim heç bir gizli niyyətim olmayıb və bir də bu haqda Azərbaycan İnqilab Komitəsinin üzvü Mirzə Davud Hüseynov da xəbərdar idi... Vəkilov ölkədə qalmaq istəyirdi. Maraqlanıb mən bu barədə M.Hüseynovun fikrini bilmək istədim. Mən ona dedim ki, Vəkilovun gizlənməsindən xəbərdaram, amma onun harada gizlənməsi barədə Mirzə Davuda heç nə demədim. Mirzə Davud mənə dedi: "Vəkilovu mən yaxşı tanıyıram və onun haqqında yalnız müsbət fikirdəyəm. Buna görə də onun ölkədə qalmasına etiraz etmirəm". Bu sözləri mən Vəkilova çatdırdım".

Mustafa bəy Tiflisdə yaşayarkən Azərbaycanda mənsub olduğu partiyanın gizli fəaliyyət göstərən strukturları ilə əlaqəsini üzmür, ölkənin işğalından xilas edilməsi uğrunda gücü çatan qədər çalışırdı. Qaynaqların məlumatına görə, Müseyib Bədəlbəyov Tiflisdə dayanan Mustafa bəydən 1920-ci ilin dekabrında pul (təşkilat üçün) və bəzi materiallar alır. Əsasən beynəlxalq vəziyyətin təhlilinə həsr edilmiş bu materiallarda gizli Müsavatın seçdiyi taktikaya müəyyən aydınlıq gətirən məqamlar da yox deyil . Mustafa bəy partiya yoldaşlarına yazırdı: "Gürcülər ermənilərə, ermənilər də gürcülərə inanmır - onlar bir-birini aldadır. Türkiyənin vəziyyəti ağırdır, onun ərazisinin bir hissəsi Antanta tərəfindən tutulub. Türkiyə ancaq öz azadlığı uğrunda mübarizə apara bilir. İngiltərə və Fransa kimi dövlətlərə isə inanmaq olmaz. Onlar bir əsgərini də qurban verməyəcəklər. Onlar hər bir qruplaşmaya yardım edəcəklər ki, toqquşmalar, çəkişmələr baş alıb getsin. Bu da ki, Müsavatın prinsiplərinə ziddir. Təşkil olunmaq lazımdır. Sovet hakimiyyəti devrilən zaman hakimiyyəti heç kəsə vermək olmaz. Hər cür avantüradan qaçmaq lazımdır. Gəncədəki üsyan zamanı aranın qarışmasından istifadə edən ermənilərin xeyli türk qırmasını unutmaq olmaz".

İ.Umudlu sonda deyir: "Digər tanınmış siyasi xadim Nağı bəy Şeyxzamanlının xatirələrinə söykənsək, bu iki şəxs rus-bolşevik qüvvələrinin Tiflis istiqamətində hücum etdikləri böhranlı günlərdə Gürcüstan hökumətindən aldıqları bir vaqon silahı Qarayazıda türk camaatına paylamaq üçün qatarda Poylu istiqamətinə yola düşürlər, lakin gecikib bu işi sona çatdıra bilmirlər".

Mustafa bəy Vəkilov 1920-ci il sentyabrın sonlarında Tiflisdən İstanbula gedir. Sonra qayıdır, 1921-ci il fevralın 25-də Tiflis rus-sovet qoşunları tərəfindən işğal edilən ərəfədə yenidən Batum yolu ilə Türkiyəyə qaça bilir: "Onu 1922-ci ildən Türkiyəyə Müsavatın Xarici Bürosunun fəalları sırasında görürük. 1924-cü ildə İstanbulda yeni siyasi təşkilat - Azərbaycan Milli Mərkəzi (AMM) yaradılanda (sədr - M.Ə.Rəsulzadə ) Mustafa bəy onun MK üzvü olur. Bu siyasi təşkilatın vəzifəsi siyasi mühacirəti vahid təşkilatda birləşdirmək idi. Mustafa bəy bu siyasi təşkilatda mənsub olduğu Müsavat Partiyasını təmsil edirdi".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 6 mart.- S14.