"Əbədi yaşasın
millətim"
Todur Zanetin kitabları onu
çağdaş qaqauz ədəbiyyatının məşhur
simalarından biri kimi tanıtdı
Tanınmış qaqauz şairi, dramaturqu, publisisti, ictimai xadimi Todur Zanet 1958-ci ilin gilas (iyun) ayının 14-də Qaqauziyanın Konqaz kəndində anadan olub. 1975-ci ildə orta məktəbi bitirib. "Mali" adlı ilk şeirini 1977-ci ildə yazıb.
1976-81-ci illərdə
Kişinyev Politexnik İnstitutunda oxuyub. 1986-90-cı
illərdə "Bucağın dalğasında" adlı
kanalda redaktor işləyib, qaqauz dilində TV və radio
verilişləri hazırlayıb. 1988-1994-cu
illərdə ilk qaqauz qəzeti "Ana sozu"nu
çıxarıb. 1999-cu ildən bugunədək
həmin qəzetin və "Kırlanğac"
("Qaranquş") jurnalının baş redaktorudur. 1989-cu ildən SSRİ və Moldova Jurnalistlər
Birliyinin, 1990-cı ildən SSRİ və Moldova Yazarlar
Birliyinin, 1992-ci ildən isə Türk Dünyası Yazarlar
Birliyinin üzvüdür.
Todur Zanetin
yazdığı Qaqauz Milli Himni Qaqauz Xalq Konqresi tərəfindən
22 iyul 1990-cı ildə Qaqauz Respublikasının himni olaraq
411 səslə qəbul edildi. Qaqauziyada latın
qrafikasına keçmək sahəsində ilk addımları
ataraq əvvəlcə "Ana sozu"nun səhifələrində
alışdırma yazıları verib, 1993-cu ilin ceviz
(sentyabr) ayının 25-dən etibarən qəzetini
bütünlüklə latın qrafikasında
çıxarmağa başladı. 1991-1993-cü
illərdə Todur Zanet Kişinyev İncəsənət
İnstitutunda qaqauz aktyorlarına qaqauzca dərs deyib. Həmin illərdə Jan Rassinin "Bəyazid"
mənzum pyesini, E.Georgitanın "İki gəlinli
qaynana", M.Baciyevin "Şənbə axşamı" əsərlərini
qaqauz dilinə tərcümə edib. Bu
pyeslər onun tələbələri tərəfindən
tamaşaya qoyulub.
Todur Zanet öz qələmini
dramaturgiya sahəsində sınayaraq iki pyes yazıb:
"Aclıq qurbanları" (1998) və "Sehirli
mağaza" (2004). Bu əsərlər Mixail Cakır adına qaqauz milli teatrı tərəfindən
səhnələşdirildi. Dramaturgiya sahəsində
xidmətlərinə görə Todur Zanetə 2006-cı ildə
Kişinyevdə keçirilən Uluslararası kitab sərgisinin
və Moldova Milli Kitabxanasının diplomu verilib. Ədibin "Aclıq qurbanları" adlı pyesi
rumın dilinə çevrilib və 2006-cı ildə
"Viağa Besarabiei" jurnalında yayılıb. 2000-ci və 2009-cu illərdə qaqauzluq
qarşısında xidmətlərinə və qaqauz dovlətinin
qurulması uğrunda coşğun fəaliyyətinə
görə Qaqauziyanın medalları ilə təltif edilib.
2003-cu ilin xıdırelləz (may)
ayında ədəbiyyat və jurnalistika sahəsində fəaliyyətinə
görə Todur Zanetə Amerika Birləşmiş
Ştatlarının
Tordur Zanetin bir
çox şeirinə musiqi bəstələnib. Onların əksəriyyəti
xalq mahnısına çevrilib: "Şən oynar
qaqauzlar", "Yaşa, xalqım!", "Vətən",
"Sən Cadır, gozəl Cadır", "Sənə
sevdam" və s. Todur Zanet 2007-ci ildə KIBATEK ədəbiyyat
ödülünə layiq görülüb. Şairin
nəşr olunan şeir kitabları onu çağdaş
qaqauz ədəbiyyatının ən məşhur
simalarından biri kimi tanıtdı. Todur Zanetin "Gun
aydın, evim!" (1989, 1990),
"Qarışqalıq" (1989), "Axardı batıya gunəş"
(1993), "Qıcırdayar qafamın çarxları"
(1993), "Axar ulduz" (1998) kitabları oxucular arasında
çox populyardır. Onun uşaqlar üçün qələmə
aldığı "Bocəcik" (1991) kitabı isə
Moldova Təhsil və Elm Nazirliyi tərəfindən uşaq
bağçaları və ibtidai siniflər üçün
vəsait olaraq qəbul edilib.
Todur Zanetin bədii
yaradıcılığı, xususilə poeziyası zəngin
və çoxşaxəlidir. Mövzu baxımından onun
şeirlərini iki əsas qrupda toplamaq mümkündür:
sosial-siyasi məzmunlu şeirlər və məhəbbət
lirikası. İlk qrupa daxil olan əsərlərində
şair doğma xalqının şərəfli və
keşməkeşli tarixini, onun yaşadığı faciə
və fəlakətləri, xoşbəxt həyat və
azadlıq uğrunda mübarizəsini, verdiyi qurbanları vətəndaş
qeyrəti və yanğısı ilə təsvir edir,
qaqauzların gələcəyi, dili, mədəniyyəti ilə
bağlı düşüncə, əndişə və
arzularını dilə gətirir, hamını birliyə, həmrəyliyə
səsləyir. Bu baxımdan onun "Qaqauzluq yox olmaz!",
"Bozqurd haqqında nəğmələr",
"Kiminmiş bu torpaq", "Yaşa, xalqım",
"Ana dilim", "Ayrılma dilindən, xalqım",
"Mən bilirəm" və s. şeirləri diqqəti
xususilə cəlb edir.
Qaqauzların Balkanlara gəlmə
xalq olduğunu soyləyənlərə qarşı şairin
poetik cavabı çox kəsərli və sərtdir:
Kiminmiş bu
torpaq?
Çıx at üstünə,
bax:
Kurqanlar qaplamış
dolayları,
Dədələrimin məzarları,
Səsləsin
adlarını
Verərlər
cavabını,
Verərlər
cavabını.
Todurun
"Dua" adlı şeirində doğma xalqın gələcəyi
və sabahı ilə bağlı bir vətən
övladının ulu yaradana, haqqa səmimi
yalvarışları öz əksini tapır. Şair burada bir xalqın
milli varlığı üçün həyati önəm
daşıyan üç ünsürü dilə gətirir:
dovlət-millət-dil. Bunların hər hansı biri olmadan bir
xalqın, etnosun yaşaması, günəş altında
sığınacaq tapması mümkün deyil. Ona görə
də Todurun duası aydın və qısa, arzusu ülvi və
muqəddəsdir:
Allahım,
İstəyirəm olsun
dövlətim,
Əbədi yaşasın
millətim,
Olsun öz ana dilim,
Olmasın dilim-dilim,
Olsun bir bütöv,
bütün-
Dün, bugün, sabah, hər gün!
Əbədi və daima!
Amin!
Todur Zanetin ana vətənə,
onun keçmişinə, başından keçən faciələrə,
eləcə də doğma yurdun gozəlliklərinə,
qaqauzların milli xarakterinə, ata ocağının istisinə
və doğulub-böyüdüyü evə duyduğu niskilə
və həsrətə həsr edilmiş şeirləri az deyil. Bunlara misal olaraq "Mərz
daşı", "Zavallı torpaq", "Əski məzarlıq",
"Aclıq", "Bucağım", "Konqaz",
"Şən oynar qaqauzlar", "Gun aydın, evim" və
başqa şeirləri göstərmək
mümkündür. Bu əsərlərdə biz qaqauzlara xas
olan bir sıra etnoqrafik lövhələrlə və özəlliklərlə
də
Todurun
anasına və atasına, vəfalı və vəfasız
dostlarına, yazıçılara və şairlərə,
qaqauzların tanınmış sənətkarlarına, milli
inkişaf üçün öz canını verən vətənpərvər
insanlara yazdığı şeirlər sonsuz məhəbbət
hissilə, xəyanət yoluna qədəm qoyan satqınlara isə
hədsiz nifrət hissilə doludur. Bu əsərlərdə
o, bir şair və insan kimi qarşımıza
çıxır. Şairin "Anama", "Anam 60
yaşında", "Ana gözləri", "Əfv
et", "Atama", "Şam yanar",
"Dostlara","Düşmənimə 17 sual",
"Qara zəlilər", "Satqınlara" kimi şeirləri,
N.Baboğluna və V.Mixalcana poetik məktubları, mərhum
dostları Peti Buzacı, Qara Coban və Valentina
Kotenko-Baurculunun ölümünə həsr etdiyi elegiyalar
çox təsirlidir. Hər şair kimi Todur
Zanetin də yaradıcılığında məhəbbət
lirikası mühüm yer tutur. Bu şeirlərdə
gənc aşiqin qəlbini parçalayan həsrət və
niskil, ilk məhəbbətin unudulmaz xatirələri, iki
sevgilinin görüşləri və görüş yerləri,
birlikdə keçirdikləri xoşbəxt anlar, çəkdikləri
iztirablar parlaq boyalarla təsvir olunur. Bu şeirlər
arasında "İlk gecə", "Gecə növbəsi",
"Əridi canım", "Yanğın", "An kimi
sevda", "Allahın bəxşişimi", "Elə
şirinsən sən" və başqaları yadda qalan
cizgilərlə zəngindir. Məsələn,
"Sevdama" şeirinə baxaq:
Aman, Allahım, aman,
Dizlərinə
baş qoysam.
Aman, Allahım, aman,
Yanağına
toxunsam.
Aman Allahım, aman,
Gözündə
qərq olsam.
Aman, Allahım, aman,
Canında
yansam.
Aman, Allahım, aman,
Sevdadan sönsəm.
Aman, Allahım, aman...
Todur Zanetin
poeziyasına xas olan bəzi xususiyyətləri qısaca qeyd
etmək istərdim. O, hər şeydən əvvəl bizim
alışdığımız uslubda yazmır. Todur qafiyədən
az istifadə edir, şeirləri nadir
hallarda qafiyəlidir, cinas heç yoxdur. Qulaq
qafiyəsi və alliterasiya da o qədər çox deyil.
O, əsasən qafiyəsiz yazır. Bu, bir tərəfdən
çağdaş qaqauz poeziyasının inkişaf meylləri
ilə əlaqədardırsa, digər tərəfdən onun
Avropa və türk şeiri ilə
bağlılığının məhsuludur, şairin öz
orijinallığı və fərdi dəst-xəttidir. Todurun yaradıcılığının digər
bir xususiyyəti onun bir bənddən ibarət şeirlərə
üstünlük verməsidir. Bu tip şeirlər ilk
baxışda çox sadə görünür, lakin onlarda
müəyyən fikir və tutum var. Məsələn,
aşağıdakı bənd-şeir dediklərimizə misal
ola bilər:
Dündən bu gün, həm
yarına,
Keçirik biz
addım-addım.
Ömür dolar damla-damla,
Qalacaqsa - qalar
adın.
Və yaxud bu bəndin nə
qədər obrazlı olduğu göz önündədir:
Saatın əqrəbləri
İki bucaq kimi
Saplandılar mənə
Gözləyərkən.
Todur Zanetin
bu yaxınlarda Azərbaycanda nəşr olunan ilk kitabı (bu,
umumən qaqauz ədəbiyyatından ilk kitabdır) oxucular tərəfindən
fərqli şəkildə də qəbul edilə bilər. Bu zaman bir xusus nəzərə alınmalı və
unudulmamalıdır ki, qaqauz folkloru, şifahi xalq ədəbiyyatı
nə qədər qədim və köklüdürsə,
qaqauz yazılı ədəbiyyatı bir o qədər gəncdir;
bu ədəbiyyatın əsası XX əsrin ortalarında
qoyulub. TurkSOY kitabxanası seriyasından
növbəti kitabı Todur Zanetin şəxsində qaqauz ədəbiyyatına
həsr etməklə biz Türk Dunyasının ayrılmaz
parçası olan qaqauz xalqına, onun mədəniyyətinə
və ədəbiyyatına bəslədiyimiz sonsuz sevgini
vurğulamaq istədik. Türk Dünyasına
xeyirli-uğurlu olsun!
Ramiz Əsgər
Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 18 may.- S.14.