Azərbaycanın Gürcüstandakı ilk diplomatik nümayəndəsi

İstiqlal bəyannaməsini qəbul edənlərdən biri də M.Y.Cəfərov olmuşdu

II yazı

Onun elə ilk iclaslarında rəsmi olmasa da, təmsil olunan xalqların sayına görə üç milli sektor: erməni, gürcü və türk sektoru yaranır. Bu sektorun nümayəndələri öz millətlərinin deyil, partiyalarının adından çıxış edərək milli münasibətlərin kəskinliyini yumşaltmağa çalışsalar da, onların ciddi-cəhdləri bir nəticə verməmişdi. Odur ki, sonralar Zaqafafqaziya Seymi məhz orada təmsil olunan xalqların milli mənafelərinin toqquşması zəminində dağılmışdı.

Zaqafqaziya müsəlmanlarının mənafeyinin hər cür fitnə-fəsaddan qorunması Seymdə iştirak edən müsəlman siyasi partiyalarının üzərinə düşürdü. Bu partiyaların ümumi razılığı ilə müsəlman fraksiyalarının birləşmiş iclaslarının Rəyasət heyəti kimi "Müsavat" fraksiyasının və demokratik bitərəflər qrupunun aşağıdakı tərkibdə rəyasət heyəti qəbul edilmişdi: M.Ə.Rəsulzadə (sədr), M.Y.Cəfərov və Nəsib bəy Usubbəyov onun müavinləri, M.Mahmudov və Rəhim Vəkilov (katiblər), M.-b. Hacıbababəyov və İslam bəy Qəbulov (katiblər olmayanda onları müvəqqəti əvəz edənlər).

Zaqafqaziya Seymi öz işini buraxandan sonra onun bütün keçmiş müsəlman üzvləri yığıncaq keçirib, hər bir fraksiyanın tərkibinə mütənasib olaraq kooptasiya hüququ ilə özünü Azərbaycanın Müvəqqəti Milli Şurası elan edərək ölkəni idarə etmək məsuliyyətini öz üzərinə götürdü. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədr seçildiyi Milli Şura üzvülüyünə seçilənlərdən, eləcə də 1918-ci il mayın 28-də Tiflis şəhərində Azərbaycanın İstiqlal bəyannaməsini qəbul edənlərdən biri də M.Y.Cəfərov olmuşdu.

1919-cu il aprelin 25-də Tiflisdə siyasi, iqtisadi və maliyyə məsələlərini, habelə sərhəd məsələlərini həll etmək üçün çağırılan Qafqaz konfransında Azərbaycanın nümayəndələri tərkibində M.Y.Cəfərov xarici işlər naziri kimi iştirak etmişdi. 1919-cu il dekabrın 14-də o, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyində bu konfransın işi barəsində çıxış edərək demişdi: "Zaqafqaziyanın ayrı-ayrı müstəqil respublikalara - Ermənistana, Gürcüstana və Azərbaycana parçalanması nəticəsində təəssüf ki, bütöv bir sıra həll edilməmiş mübahisəli məsələlər qalıb. Bunlardan ən başlıcaları - respublikalar arasında qarşılıqlı münasibət və ərazi məsələləridir. Zaqafqaziya hökumətləri bu məsələləri həll etmək üçün dəfələrlə cəhd göstəriblər. Bu cəhdlərdən biri Tiflisdə açılmış Zaqafqaziya konfransı idi. Bu konfrans həllini gözləyən məsələlərin və Zaqafqaziya respublikaları arasında mehriban qonşuluq münasibətləri yaradılmasının əsas müddəalarını müəyyənləşdirdi. Təəssüf ki, yaranmış siyasi şərait bu konfransın başa çatmasına imkan vermədi və məsələlərin bir hissəsi həll edilməmiş qaldı. Ancaq həyat bu məsələlərin həllini təkidlə tələb edirdi. Nəticədə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın baş nazirləri arasında anlaşma baş verdi. Burada iki respublika arasında qarşılıqlı münasibətlərin bir sıra məsələləri nəzərdə keçirildi. Onlardan ən başlıcası ərazi məsələsi - Ermənistan və Azərbaycan arasında mübahisəli ərazilər idi. 23 noyabr anlaşması bu mübahisələrin həlli üçün əsas müddəaları müəyyənləşdirdi və hazırkı konfransın əsas vəzifəsi bu müddəaları işləyib hazırlamaq idi".

1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olundu. M.Y.Cəfərov Xoyskinin təşkil etdiyi birinci kabinetdə sənaye və ticarət naziri olmuşdu. O, birinci hökumətin istefaya getməsi ilə bağlı işdən çıxmış, sonra isə Azərbaycan hökumətinin Gürcüstan hökuməti yanında diplomatik nümayəndəsi vəzifəsini icra etmiş, daha doğrusu, ilk səfiri olmuşdu. M.Y.Cəfərov Nazirlər Şurasının sədri N.Yusifbəylinin təşkil etdiyi kabinetdə 1919-cu ilin aprelindən 1920-ci ilin martınadək xarici işlər naziri təyin olunmuşdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq aləmdə tanınmasında onun xidmətləri çoxdur. Onun rəhbərliyi altında həmin dövrdə məşhur Azərbaycan sənətşünasları və ictimai xadimləri Məmməd Ağa oğlunun və Hüseyn Mirzə Camalovun arxivlərdən toplayaraq çap etdirdikləri "Zaqafqaziyada rus siyasətinə aid sənədlər" kitabını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Azərbaycan parlamentinin üzvü bitərəf M.Y.Cəfərov 1919-cu ilin oktyabrında "Türk Ədəmi-mərkəziyyət Musavat" partiyası sıralarına daxil olmuşdu.

1919-cu il mayın 26-da Gürcüstan, 28-də isə Azərbaycan və Ermənistan öz istiqlallarının birinci ildönümünü təntənə ilə bayram etdilər. Könüllü ordunun, yəni Denikinin ordusunun bir tərəfdən Azərbaycana, digər tərəfdən Gürcüstana hücumu gözlənildiyi üçün iyunun 27-də Azərbaycanla Gürcüstan arasında üç il müddətinə hərbi-müdafiə razılığı bağlandı. Bu sənədi Gürcüstan Respublikası adından xarici işlər naziri Qeqeçkori, hərbi və daxili işlər naziri Ramişvili, müdafiə naziri general Qedevanişvili, hərbi şuranın üzvü general Odişelaşvili, Azərbaycan Respublikası adından xarici işlər naziri Cəfərov, müdafiə naziri, general Mehmandarov, baş qərargah rəisi, general Sulkeviç imzalamışdılar.

M.Ə.Rəsulzadə, A.Kazımzadə, Tağı Nağı oğlu tərəfindən 1911-ci ildə yaradılan bu partiya sayımlı bir partiyaya çevrilərək yarandığı andan Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasını həyata keçirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Həmin ilin dekabrında Yusifbəyli kabineti istefaya çıxdığı üçün M.Y.Cəfərov da tutduğu vəzifəni tərk etmişdi. O, 1920-ci ilin fevralında Azərbaycan parlamenti sədrinin müavini vəzifəsinə seçilmişdi. Parlament sədri Ə.Topçubaşov Bakıda olmadığı üçün M.Y.Cəfərov aprelin 27-nə qədər həmin vəzifəni icra etmişdi.

1920-ci il aprelin 27-də M.Y.Cəfərovun imzası ilə Azərbaycan parlamenti hakimiyyəti müqavimət göstərmədən bolşeviklərə təhvil vermək barədə qərar çıxardı. Sovet dövründə M.Y.Cəfərov Azərbaycan pambıqçılıq trestində və Azərbaycan Şərabçılıq trestində hüquq məsləhətçisi vəzifəsində işləyib. O, 1938-ci il mayın 15-də Bakıda vəfat edib. Nəhayət, onu da qeyd etmək lazımdır ki, son dövrlərdə Tbilisidə nəşr olunan ikicildlik "Gürcü diplomatik lüğəti"ndə təkcə 1996-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Gürcüstandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri təyin olunmuş və 8 ildən çox bu vəzifədə çalışan Hacan Hacıyev haqqında məlumat verilib. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri olmuş, Gürcüstandakı ilk diplomatik nümayəndəsi, daha doğrusu ilk səfiri Məmməd Yusif Cəfərov barəsində, sonralar bir müddət onun işini davam etdirmiş Faris bəy Vəkilov, xarici işlər naziri M.H.Hacinski, eləcə də Azərbaycanda məsul vəzifələrdə çalışan, bir vaxtlar da Azərbaycan Respublikasının xarici işlər naziri işləmiş, diplomatik sahədə böyük təcrübəsi olan həmyerlimiz Həsən Həsənov, peşəkar dimlomat olan həmyerlimz Ramiz Həsənov barəsində, ümumiyyətlə, diplomatik fəaliyyətləri ilə Gürcüstanla bağlı olan, Azərbaycan tarixinə düşənlər barəsində heç bir məlumat yoxdur.

Mirzə Məmmədoğlu,

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 21 may.- S.14.