Azərbaycanda yəhudilərə münasibət və Məhəmməd(ə) peyğəmbərin bir müqaviləsi...

Məlumdur ki, ölkəmizin digər dövlətlərlə siyasi-iqtisadi-mədəni əlaqələri xarici siyasətin prioritet istiqamətləri kimi ölkədaxili proseslərə, o cümlədən müxtəlif xalq və inanclara mənsub olan vətəndaşlarımızın qarşılıqlı tolerantlıq göstərərək sülh şəraitində birgə yaşamasına da stimul yaradıb. Sevindirici haldır ki, ölkədəki tolerantlıq və dözümlülüyün örnək olması artıq BMT və əksər demokratik dövlətlər tərəfindən birmənalı qəbul edilib.

Əlbətdə, bu dəyərlərin bərqərarında çağdaş Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələr və orada yaşayan müxtəlif xalqlarla dostluq əlaqələrinin də rolu danılmazdır. Və sözsüz ki, bu dövlətlər sırasında ümmətinin və millətinin bir hissəsi Azərbaycan vətəndaşı olan İsrail dövləti də var.

Son 17 ildə Azərbaycan-İsrail münasibətlərinə və Azərbaycanda yaşayan yəhudi icmasının haqq və azadlıqlarını gerçəkləşdirməsi sahəsində görülən işlərə nəzər salsaq, aydın olar ki, hər iki istiqamətin dinamikası yüksələn xəttlə inkişaf etməkdədir. Bunu 2010-cu il oktyabrın 4-də Bakının Xətai rayonunda prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə yəhudi uşaqlar üçün 450 yerlik "Xabad-Or-Avner" təhsil mərkəzinin açılışı bir daha sübut etdi. Tədbirdə MDB Yəhudiləri Cəmiyyəti Federasiyasının və "Or-Avner" Beynəlxalq Fondunun prezidenti Lev Lavayev Azərbaycanda yəhudilərə göstərilən qayğı və diqqəti yüksək qiymətləndir - ərək, ölkəmizi tolerantlıq nümunəsi adlandırıb. Həmin gün İlham Əliyev Bakıya gəlmiş yəhudi icmalarının nümayəndələri - MDB Yəhudilər Cəmiyyəti Federasiyasının prezidenti Lev Lavayevi, İsrailin baş ravvini Şloma Atarı, Amerika Yəhudi Konqresinin prezidenti Cek Rozeni, Rusiyanın baş ravvini Berl Lazarı da qəbul edib.

Qeyd edək ki, L.Lavayevin çağdaş respublikamızı tolerantlıq nümunəsi adlandırmasının etnik və dini kökləri vardır. Əvvəla, 2500 il bundan qabaq Azərbaycanda məskunlaşan yəhudilərə yerli xalqın münasibəti həmişə tolerant olub. Bu böyük tarixi dövr ərzində yəhudilərin azərbaycanlılar tərəfindən nə vaxtsa dini, etnik ayrı-seçkiliyə məruz qalmasına dair bir dənə də olsun fakt yoxdur. Deməli, müstəqil Azərbaycanın bu sahədə apardığı siyasət həm xalqın əsrlərlə formalaşdırdığı ənənəsinə uyğundur və həm də demokratik dünyanın tələblərinə cavab verir. İkincisi, ölkələrarası məlum qarşılıqlı münasibətlər və ölkədaxili dözümlülük həm də İslamın tələb və tövsiyə etdiyi əxlaqi keyfiyyətlərdir. Çünki İslam insanın fitratdan gətirdiyi fərqli dil, din, dünyagörüş kimi təməl haqların müdafiəçisi, əmin-amanlığın, xüsusən dövlətlərarası sülhün və barışığın carçısıdır. Göründüyü kimi, bu sahədə də Azərbaycanın tutduğu yol ümumbəşəri olduğu üçün o, insanidir, insafidir və islamidir. Deməli, hətta düşmənlərimizin belə etiraf etdiyi bu uğura kölgə salmaq cəhdləri ən azı ya tarixi bilməmək, ya Quran hikmətini görməmək, ya da görməməzliyə vurmaqdır.

Yuxarıda qeyd olunan fikirləri əsaslandırmaq üçün ilahi vəhylərə söykənən sevimli Peyğəmbərimizin(ə) fəaliyyətindən bəzi məqamları gündəmə gətirmək, məncə yerinə düşər.

Həz.Peyğəmbər dözümlülük nümunəsidir

Qurani-Kərim insanların inanc fərqliliklərini onlar üçün bir imtahan, sınaq vəsiləsi kimi təqdim edir: "Sizin hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol təyin etdik. Əgər Allah istəsəydi, sizi (eyni şəriətə tabe) vahid bir ümmət edərdi. Lakin (bu müxtəliflik) Allahın verdiklərilə sizi imtahan etməsi üçündür. Elə isə yaxşı işlər görməkdə bir-birinizi ötməyə çalışın (bir-birinizlə yarışın)" (Məidə, 48). Müqəddəs Kitabın nazil olan son ayələrindən biri kimi, bu ayə Həz.Məhəmmədin yəhudi və xristinlarla münasibətinin mənəvi praktik kompası olub.

Məlumdur ki, Məhəmməd(ə) Məkkədən Mədinəyə hicrət etdikdə (622-ci il) orada çoxlu yəhudi və xristian yaşayırdı. Həmin səbəbdən yeni qurduğu dövlətdə Həz.Peyğəmbərin ən vacib işi onlarla bir anlaşma imzalamaq oldu. Məqsəd ölkə daxilində vətəndaş həmrəyliyinə nail olmaqla ölkənin müdafiə qabiliyyətini artırmaq idi. Müqavilədə göstərilirdi ki, yəhudilər də lazım olan anda müsəlmanlarla birlikdə ölkəni qoruyacaqlar. Bununla da Həz.Məhəmməd dövlət quruculuğunda həm də dini dözümlülüyün ilk nümunələrini tətbiq etdi. Müqaviləyə görə; "Dövlətə tabe olan yəhudilərlə yaxşı davranılacaq, onlara kömək ediləcəkdir. Onlar heç bir haqsızlığa uğramayacaq və düşmənlərinə yardım edilməyəcəkdir" (maddə 17.); "Onlar öz dinlərinə, müsəlmanlar da öz dinlərinə görə yaşayacaq" (maddə 25.); "Müsəlmanlarla yəhudilər qarşılıqlı hörmət və xeyirxahlıqla yaşayacaqlar" (maddə 36, bax: Muhamməd Hamidullah, əl-Vəsaik, s. 61).

Maraqlıdır ki, tolerantlıq və dözümlülüyün vacibliyini rəsmiləşdirən bu müqavilə 1370 il sonra BMT-nin 16 noyabr 1995-ci ildə qəbul etdiyi "Tolerantlıq prinsipləri deklarasyası"nın 6 maddəsinin hamısını ehtiva edib. Lakin Həz.Peyğəmbərin imzaladığı bu andlaşma və ondan qaynaqlanan BMT-nin məlum deklarasiyasının işləkliyi çox təəssüf ki, hələ də şübhə altındadır. Bunu bəzi Qərb dövlətlərində müsəlmanlara qarşı dözümsüz münasibət, İsrail - Fələstin, İsrail - İran qarşıdurmaları, monoetnik Ermənistanın müsəlman soydaşlarımıza qarşı etnik soyqırımı, bin ladenlərin qeyri-islam və islam ölkələrində törətdiyi terrorlar da sübut edir. Həz.Məhəmmədlə yəhudilər arasında bağlanan həmin sazişdən xəbərdar olan İran və İsrailin dövlət səviyyəsində düşmənçilik münasibətləri isə xüsusilə başa düşülən deyil.

Xristianların məsciddə ibadət etməsi

Qeyri-müsəlmana və əhd bağlanan adama zülm etməyin İslami sifət olmadığını bəyan edən Rəsulu Əkrəm(ə) buyurub: "Bir qeyri-müslim vətəndaşı haqsız yerə öldürən iyi qırxillik məsafədən duyulan Cənnətə girməyəcək". (Buxari, v.e., 870, Cizyə, 5); "Kim bir müqaviləyə - andlaşmaya sadiq qalana zülm etsə və ya gücündən artıq iş ilə yükləsə, ya da zorla ondan bir şey alsa qiyamət günü mən onun düşməniyəm" (Əbu Davud, v.e., 889, Harac 31-33).

Xeybər yəhudiləri Peyğəmbər(ə)-yə şikayət etdilər ki, ərzaq məhsulları bəzi müsəlmanlar tərəfindən onlardan izinsiz alınıb. Həz.Peyğəmbər dərhal müsəlmanları məscidə toplamış və onlarla andlaşanların mallarının alınmasının haram olduğunu demişdi. Peyğəmbər(ə)-nin əhli kitabdan çoxlu qonşuları var idi. O, həmin qeyri-müsəlmanlarla yaxşı davranmış, onlara hədiyyə vermiş və hədiyyələrin qəbul etmişdi. O, həmçini Həbəşistandan gələn xristian nümayəndələrini məscidində qəbul etmiş və onların xidmətində durmuşdu.

Peyğəmbərimiz İslamın dəvətinə qarşı zor tətbiq etməyən və ümumbəşəri ali dəyərlərə - vicdan, inanc və söz azadlıqlarına hörmət edən hər kəslə gözəl münasibətlər qurmuş, digər din və məzhəb nümayəndələrinin inanclarına müdaxilə etməmişdir. O, əhli kitabı (yəhudi və xristianları) cəmiyyətin bir üzvü - müxtəliflikdə bir hormaniya kimi qəbul etmişdi. Mötəbər hədislərə görə, Məhəmməd(ə) onların toy, məclis yeməklərindən yeyib, xəstələrini ziyarət və onlara kömək edibdir. Qurana görə, müsəlman kişinin əhli-kitablı qadınla evlənməsi qadağan edilməyib. İslam, ərə gedəndən sonra qadının öz dinində qalıb sərbəst yaşamasına və ona heç bir təhdid, məcburetmənin olmayacağına zəmanət verir.

İbni Xişamdan gələn rəvayətə görə, Nəcran xristianları Mədinəyə gələrkən ibadət vaxtları tamam olduqda məscidə girib Şərq-Qüds istiqamətinə yönəldilər və ibadət etməyə hazırlaşdılar. Bu zaman səhabələr onlara mane olmaq istədilər. Lakin Rəsulu Əkrəm(ə) səhabəyə əmr etdi ki, onların ibadətinə şərait yaratsınlar. Xristianlar məsciddə ibadətini qurtardıqdan sonra Həz.Peyğəmbər onları qəbul edib, fərqli din və inanc sahiblərilə fikir mübadiləsi aparmışdı.

Bəli, xristianların Peyğəmbər(ə) razılığı ilə məsciddə ibadət etmələri Rəbbin bir elçisi kimi onun dözümlülüyünün zirvəsi hesab oluna bilər. Nəcranlılarla razılığa gəldiyi müqavilədə Həz.Məhəmməd onların kilsə və inanclarının toxunulmazlığını xüsusilə vurğulayıb. Müqavilədə deyilirdi: "Nəcranlılara pislik və zülm edilməyəcək. Cahiliyyət dövründən qalan qan davasına son qoyuldu. Nə məhsullarından onda bir vergi alınacaq, nə də mal-mülklərinə qəsd ediləcək. Hamı Nəcranda haqq tələbilə yaşayacaq, ədalətlə davranacaq. Onlar nə zülm edəcək, nə də zülmə məruz qalacaqlar. Başqasının günahına görə onların heç biri günahkar sayılmayacaq. Nəcranlılıar bu müqaviləyə əməl etsələr, Allahın və Onun Peyğəmbərinin himayəsi altında olacaqlar"

Dözümlü ol ki, sənə də dözümlü olsunlar

Həz.Peyğəmbər zövcələrinə, uşaqlarına, yanında böyüyənlərə və xidmətində duranlara dözümlü olmaqla yanaşı, həm də dilindən, dinindən və irqindən asılı olmayaraq cəmiyyətin bütün kəsimlərinə səbrli olubdur. İnsanlara bəslədiyi sevgi, şəfqət və mərhəmət hissi ən çətin günlərində - Məkkə dövründə belə, onun Rəbb əxlaqından qaynaqlanan əxlaqına kölgə salmayıb. Həz.Cəbrail Peyğəmbər(ə)-yə əzab verən və cəfa edən düşmənləri haqqında nə edilməsini ondan soruşduqda Rəsulu Əkrəm(ə): "Rəbbim, xalqımı bağışla, onlar nə etdiklərinin fərqində deyillər" (Buxari və başqaları) demiş və sonra da Rəbbindən: "Onların nəslindən yalnız Allaha ibadət edəcək və Ona heç bir şeyi şərik qoşmayacaq insanları yaratmasını" diləmişdi. (Buxari, Müslim, v.e. 875).

Dövlət quruculuğunda Həz.Peyğəmbərin əsas uğurlarından biri onu xarici siyasəti olub. O çox gözəl bilirdi ki, bəşərin həyatının xilası "üçlüyə", məcusiliyə və heç bir iləhə inanmayanlarda yox, tək İləhin varlığına iman edən dində, İslamdadır. Lakin o, "dayanmağa vaxt yoxdur, bəşərə iman" prinsipindən çıxış edərək dünyanın bütün dövlətlərilə, xüsusən qonşu dövlətlərlə sülh, əməkdaşlıq münasibətlərini qururdu. Peyğəmbər(ə)-nin xristian Bizans imperatoruna, məcusi (atəşpərəst) İran hökmdarına, Həbəşistan nəcasisinə (çarına), Misir, Suriya, Bəhreyn, Yəmən və digər ölkələrin başçılarına göndərdiyi əməkdaşlığa dəvət məktubları onun xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərindən idi. Həmin dövrdə yenicə təşəkkül tapan, müstəqilliyə qovuşan İslam dövləti həm də bir-birilə antoqonist ziddiyyətdə olan və uzun illər müharibə aparan Bizans və İran imperiyalarının maraq dairəsində idi. Doğrudur, İslam dini Allah zəmanəti altında idi. Lakin İslamın bir din olaraq, həm də dövlət kimi mövcud olması üçün daxili və xarici siyasətdə tolerantlıq, dözümlülük, sabah naminə bu gün səbirli olmaq və s. dəyərlər tələb olunurdu. Bu işi də ilahi vəhylərə söykənən Rəsulu Əkrəm(ə) çox uğurla həyata keçirirdi.

Bununla yanaşı sevimli Peyğəmbərimiz(ə) dözümlülük və tolerantlığın sərhədlərinə də toxunub. O hesab edirdi ki, dözümlülük, xoşməramlılıq bir tərəfli yox, qarşılıqlı olmalıdır. Haqsızığa yol verilməməsi üçün bir tərəfin daim dözümlü olmasına rəğmən, digərinin birincidən dözümlülük tələb etməsi və ya ondan hörmət gözləməsini təqdir etməyən Peyğəmbər(ə) həmişə buyurardı: "Dözümlü ol ki, sənə də dözümlü yanaşsınlar" (Əhməd B. Hənbəl, v.e. 856).

Beləliklə, bu gün respublikamızda əksər dövlətlər üçün örnək olan tolerantlıq və dözümlülük modeli və onun işləkliyi xalqımızın əsrlərlə formalaşdırdığı ənənədən, İslami dəyərlərdən və bu sahədə ölkə rəhbərinin apardığı siyasətdən qaynaqlanır. Bu dəyərlər haqq, ümumbəşəri, İslami olduğu üçün sülhün, demokratiyanın, insan haqq və azadlıqlarının qarantıdır.

Məqalə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunub

Vaqif Cəliloğlu

Bakı xəbər.-2010.- 1 noyabr.- S. 15.