"Məşrutə xalq hərəkatı idi"

Səttarxanın ölümündən 96 il ötür...

Milli tariximizin əksər çağlarında özümüz olmamışıq, yəni tarixi taleyimizə sahiblik etməmişik, yaratdıqlarımıza yiyə durmamışıq. Bir xalq olaraq böyüklüyümüz bizi sevməyənləri dəhşətə gətirsə də, bunun fərqində olmamışıq, sürətlə özümüzdən ayrılmışıq. Millətin yaşamağa, sabaha ardıcıl, aramsız, inadlı, inamlı münasibəti olmadıqca onun özünü təsdiqi çətinləşir. Dünyanın indiki gərgin çağında millətin özünü təsdiqi daim mübarizə tələb edir. Yaxın yüzildə Güney Azərbaycanda baş verən tarixi hadisələri dönə-dönə öyrənməyimiz, sabahımız üçün yaşarı qənaətlərə gəlməyimiz bu mənada çox gərəklidir.

Tanınmış araşdırmaçı Əkrəm Rəhimli deyir ki, 1905-1911-cı illərdə baş vermiş Məşrutə hərəkatı təkcə İran üçün yox, həm də Yaxın və Orta Şərq ölkələrində azadlıqsevər insanlar üçün də tarixi və çox önəmli hadisə olmuşdu: "Məşrutə hərəkatı 20-ci yüzildə baş vermiş azadlıq və demokratik inqilablar üçün ilk cığır açmışdı. Bu mənada Məşrutə hərəkatını Yaxın və Orta Şərq ölkələrində keçən yüzillikdəki milli azadlıq və demokratik hərəkatların "pioneri" adlandırmaq olar. 1905-1911-ci illərdə baş vermiş Məşrutə hərəkatının məqsəd və məramı yolunda canlarını qurban verənlərin sayı çoxdur. Əslində bu hərəkata pak vicdanla qoşulanlar, onu uğurlu qələbəyə çatdırmaq istəyənlərin hamısı qəhrəmandır, tariximizdə və yaddaşımızda həmişəyaşar insanlardır. Məşrutə qəhrəmanları sırasına milli qəhrəmanlarımızla yanaşı müxtəlif millətlərin - farsların, kürdlərin, ərəblərin, talışların, rusların, gürcülərin, polyakların, bolqarların, hətta uzaq Amerikadan məşrutəçilərə köməyə gəlmiş insanların da xatirələrini minnətdarlıqla yad etmək gərək. Bu, bir daha göstərir ki, Məşrutə hərəkatı bir ölkə çərçivəsindən çıxıb beynəlxalq ictimaiyyətin nəzər-diqqətini özünə yönəldə bilmiş xalq hərəkatı idi.

Müstəbid rejimə və onun söykəndiyi əcnəbi müdaxilələrə qarşı mütərəqqi insanların mübarizəsi və həmrəyliyi idi. Bu yolda canlarını fəda etmiş Sərdari-milli Səttarxan, Salari-milli Bağırxanla yanaşı onların vəfalı silahdaşları Əli Müsyonun, Heydər Əmioğlunun, Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin, yadların əli ilə dara çəkilmiş din xadimi Siqətülislam Təbrizinin, Məmmədtağı xanın, canını və bütün sərvətini Məşrutə yolunda qoymuş Hacı Mehdi Kuzəkünaninin, son nəfəsə qədər Məşrutə bayrağını yerə qoymayan Həsən xan Bağbanın, onun qardaşı Hüseyn xan Bağbanın, "Mərkəzi qeyb"in rəhbərləri, fəallarının (Hacı Rəsul Sadiqan, Hacı Əli Davafiruş, Seyid Həsən Şərifzadə, Məhəmmədəli Tərbiyət, Cəfərağa Gənceyi, Mir Bağırağa, Mirəli Əsgəri, Ağanağı Şücai, Məhəmməd Sadiq Xameyni və s.) və minlərlə məşrutə qəhrəmanlarının adlarını çəkib əziz xatirələrini yad etmək borcumuzdur".

Ötən yüzilin əvvəllərində Rusiyada çıxan "Novaya Vremya" dərgisinin "Xalq qəhrəmanı", İtaliya mətbuatının "İranın Hannibalı" adlandırdığı, Məşrutə hərəkatının rəhbəri Səttarxanın həyatı, onun keçdiyi mübarizə yolu, xüsusən Məşrutə hərəkatındakı tarixi rolu, sərkərdəlik məharəti və ömrümün faciəli sonluğu barədə danışan Ə.Rəhimli deyir: "Tehranın yaxınlığında, Həzrət Əbdüləzimin "Tuti" adlanan bağında adına və qəhrəmanlığına layiq olmayan çox sönük bir məzarda uyuyan Səttar Hacı oğlu 1867-ci il avqustun 16-da Qaradağda anadan olub".

O, qeyd edir ki, XX əsrin görkəmli xalq sərkərdəsi Səttarxanın Tehrana "məsləhət" ünvanı ilə çağrılması, sonra ona və onun silahdaşlarına alçaqcasına xəyanət edilib divan tutulması həmin qanlı olayların qara səhifəsidir. Səttarxan Təbrizdən 100 mücahidlə Təbrizə yollansa da, yol boyu ona razılığı olmasa da, daha 200 könüllü mücahid qoşulmuşdu. Səttarxana və onun dəstəsinə dövlət tərəfindən Atabək parkında iqamətgah ayrılır. Səttarxan dəstəsi ilə parkda olarkən Tehran şəhəri polis idarəsinin başçısı, erməni Yefremin əmri ilə hər tərəfdən atəşə tutulur. Bu qanlı terror bilərəkdən uzun müddət xalqdan gizli saxlanılmışdı. Erməni dığasının odlu silahından açılan atəşin zəhərli gülləsi Sərdari-millini ayağından yaralayır. Bu zəhərli güllə Sərdari-millimizin ayağına, Azərbaycanın isə köksünə dəydi. Aldığı yaradan uzun müddət yatağa düşmüş Səttarxan vətəninə məhəbbət, xalqına azadlıq arzusu ilə 1914-cü il noyabrın 16-da vətəndən uzaqda-Tehranda gözlərini əbədi yumdu. Onu Tehranın yaxınlığındakı Həzrəti- Əbdüləzimin "Tuti" adlanan bağında dəfn etdilər.

Mütləqə İnam Fəlsəfəsinin yaradıcısı, Azərbaycan filosofu Asif Ata "Tarixə çatmaq" fəlsəfi-tənqidi əsərinin "Səttarxanlığımız" bölümündə yazır: "Səttarxanlığımız-

Məşrutəni böyüdən və Məşrutə tərəfindən öldürülən, İranı yüksəldən və İran tərəfindən aldadılan; Cənubi Azərbaycan milli hərəkatına başçılıq eləyən və İrana yarayan, qəhrəmanlığında bənzərsiz olan və üsyançı adlandırılan; siyasətbazlarla qarşılaşan, yükü şöhrətindən artıq olan; xarici təsirdən yox, daxili, tarixi tələbatdan yaranan, Azərbaycan xalq oyanışına rəhbərlik eləyən və İranı xilas edən, köhnə üsul-idarəni devirən və yağıların hakimlik elədiyi yeni üsul-idarəni təsdiq edən, ehkama sığmayan; Milli Azərbaycan Azadlığına xidmət eləyən və ümumi İran hərəkatını yetirən - onun ən böyük siması olan.

Ümumi İran hərəkatından Azərbaycan azadlığı doğmadı, təzə əsarət doğdu; İran Səttarxandan bolluca bəhrələndi, sonra rəzilcəsinə qəhrəmana qıydı: İran yarası sağaldı, Azərbaycan yarası sağalmadı. Faciəvi tariximiz - özgələrə yaramağımız, yaraq olmağımız və özgələr tərəfindən öldürülməyimiz bir daha təsdiqləndi. Türklər özgələrə çox yarayıblar.

İranın ən böyük hökmdarları - ölkəni ən çətin məqamlarda xilas eləyən hakimlər türklər olublar - Mahmud Qəznəvidən başlamış Nadir şaha qədər; İranın ən dahi şahı - Şah Abbasdır - Səfəvi nəslindən; XX əsr İranın ən böyük qəhrəmanı Səttarxandır və Türkü xalq saymayan da İrandır, Cənubi Azərbaycan yarasını yaradan da İrandır; İran qüvvətləndikcə yara şiddətlənir - Türk qəhrəmanı İranı qüvvətləndirir - özünün ziyanına. İran qüvvətləndikcə Cənubi Azərbaycan fəlakəti artır və Azərbaycan qəhrəmanı bu fəlakəti qüvvətləndirir - istəmədən. Tarixi fəlakətimiz təkrar olunur: özümüzə özgə böyüdürük, özgəyə gərək oluruq, özgəni öz üzərimizdə böyüdürük, öz fəlakətimizə böyüdürük - fəlakətimizi böyüdürük. Zəncir böyüdürük, zindan böyüdürük, zillət böyüdürük, əzab böyüdürük, əsarət böyüdürük.

Qüdrətimiz özgəyə gərək olur, özümüzə gərək olmur. Ölkədə məşrutə bərqərar oldu, parlament yaradıldı və bunlar Azərbaycanı azad eləmədi; Azərbaycan əsarətinə son qoyulmadı, Ümum İranlıq - Azərbaycana xeyir vermədi, Müstəqil Azərbaycan ideyasına xidmət eləmədi, Azərbaycan birləşib vahid dövlət olmadı, İran təzələndi, ancaq Azərbaycanın köhnə dərdi sağalmadı. Milli məsələni düzgün və ədalətli həll eləyən bir hökuməti qurmaq istəyirdi Səttarxan, ancaq Məşrutə üçün Azərbaycan dərdi yox idi əslində; Məşrutə üçün İran dərdi var idi və bu dərdin dərmanı Azərbaycanın azadlığı deyildi; Azərbaycanın əbədi İranlaşmasına zidd deyildi Məşrutə başçıları, Cənubi Azərbaycanın müstəqilliyi - İran möhtəşəmliyinə zərbə idi; Təbrizsiz Tehran əzəmətini itirərdi; bu səbəbdən də İran məşrutəsi milli məsələni ədalətcəsinə həll edə bilməzdi.

Azərbaycan azadlığını ingilis də, fransız da, rus çarı da istəmirdi. Onlara vahid İran gərək idi - vahid İran iqtisadiyyatı, siyasəti. İran uğrunda döyüş gedirdi əcnəbilər arasında; İran payı qarmalayırdılar soyğunçular; Azərbaycan bu payın ən dəyərli hissəsiydi, ondan keçə bilməzdilər, Azərbaycanın əbədi İranlaşması üçün səylərini əsirgəmirdilər. Müstəqil Azərbaycan ideyasının müttəfiqi yox idi əslində..."

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 30 noyabr.- S.14.