Güney Azərbaycan aşıq sənətində qəhrəmanlıq motivləri

Aşıqların çıxışlarında döyüşkənlik ruhu əsas leytmotiv kimi diqqəti cəlb edir

Güney Azərbaycan İran əsarətində olduğu 200 ilə yaxın bir dönəmdə özünün milli ruhunu çoxlu itkilər versə belə, qoruyub saxlaya bildi. Bunun səbəbləri az deyil. Əsas səbəbi isə odur ki, Azərbaycan Türkünün möhtəşəm, yenilməz ruhunu məhv etmək mümkün olmadı. Türk Ruhumuzun daşıyıcısı, yenilməz soraqlarımızdan biri olan ana sazımızın rolunu bu yerdə böyük bir sayğı ilə qeyd etməliyik. Sazın türkün böyük ruhundan yarandığına kimsənin şübhəsi yoxdur. Bu gün İranda bütün qadağalara baxmayaraq sazın soydaşlarımızın əlindən alınması mümkün deyil. Bu gün Güney Azərbaycanda saz havalarının notlaşdırılmasında böyük uğurlar qazanılmaqdadır.

Hazırda Azərbaycanımızın Güneyində sazın əvvəlki dövrlərdən daha güclü bir səviyyədə inkişaf etməsi milli ruhun köklü, ciddi müqavimətinin sonucu kimi anlaşılmalıdır. Türk Ruhundan yaranan saz daim Türk döyüşkənliyini vəsf edir.

Güney Azərbaycanda milli ruhumuzun yaşarı olmasında ana sazımızın müstəsna xidmətləri var. Saz türkün möhtəşəm döyüşkənlik ruhunu ifadə edir. Bu, Türkün yenilməz ruhunun təqdimidir, burada zəifliyə və zəlilliyə qətiyyən yer yoxdur. Düzdür, saz ruhumuzun bir zamanlar daha güclü olmuş məqamlarını rəmzi şəkildə bizə çatdırsa da, olmalı olanı inadla, inamla bizə xatırlatsa da, bu ruhu ağlında, ürəyində gəzdirən soydaşlarımızın, bütövlükdə millətimizin ölümsüzlüyünü təsdiq edir. Güney Azərbaycada saza ilahi səviyyədə sevgi var. Bu sevgi soydaşlarımıza bütün məqamlarda sazı anlamağa, onu böyük bir heyrət və eşqlə ifa etməyə imkan verir. Saz itirdiyimiz yurd yerlərimizdən yana-yana danışsa da, onun bu harayındakı kədər bizə yenilməz güc verir.

Güney Azrəbaycan aşıqlarının çıxışlarında döyüşkənlik əsas leytmotiv kimi diqqəti cəlb edir. Həm muğam dəstgahlarının, həm də aşıq havacatlarının ifasında bəzi ümumi oxşarlıqlar nəzərə çarpır. Adətən Azərbaycanın Quzeyində dəstgahların ifası zamanı muğam şöbələrinin arasındakı rənglər, təsniflərdə bütövlükdə ansambl iştirak edir. Ancaq müşaiyət zamanı daha çox tarı və kamançanı müşahidə edirik. Qarmon, fortepiano və başqa musiqi alətlərinin də bu sırada öz yeri var. Ümumiyyətlə, Quzeydə musiqi ifalarında konkret yığcamlıq özünü göstərir. Burada xanəndənin uzun-uzadı improvizasiyalar etməsinə imkan yoxdur. Haradasa bu, muğamın təhrif edilməsinin mümkünsüzlüyünə bir sübutdur. Bu, həm də bütövlükdə Azərbaycan türklərinin muğamın ruhuna, mahiyyətinə bələdliyindən xəbər verir. Güney Azərbaycanda muğam sənətinə farssayağılıq müəyyən mənada təsir etsə də, orada yaşayan xanəndələrimiz həm də sırf Azərbaycanın Quzeyindəki sayaq muğam-dəstgahlar oxuyurlar. Güneydə saz sənətinə kənar, yad, xüsusi bir təsirin olmasını təsəvvür belə etmək olmur.

Türkün ruhundan yaranan saz türkün döyüşkənliyini daim vəsf edir. Yuxarıda haqqında danışdığımız ümumi oxşarlıq yalnız hər ikisində ifa müddətinin uzadılması, improvizasiyaların artmasıdır. Güney Azərbaycanda saz sənətinin daha çox Şirvan aşıq məktəbindən bəhrələndiyi göz önündədir. Ancaq güneyli aşıqlarımız həm də bütövlükdə Azərbaycanın aşıq sənətinin mahiyyətini, ənənəsini özündə böyük bir səy və inadla yaşatmağa, inkişaf etdirməyə çalışırlar. Çingiz Mehdipurun rəhbərlik etdiyi ansamblın ifasında bu cəhətlər özünü həmişə barizliyiylə göstərib. Diqqətimizi çəkən bir əsas cəhət də həm muğam dəstgahlarının, həm də saz havacatlarının ifasında ayrı-ayrı aparıcı musiqi alətləri ilə yanaşı digər alətlərin də fəal iştirakıdır. Məsələn, burada sazla yanaşı balaban da fəaldır, bir növ alət "əyalətdə deyil": balaban sazla həmahəngdir, həmruhdur. Aşıqların məharətli improvizələrindən gözəl bir kompozisiya əmələ gəlir. Hərdən bir havacatdan digərinə məharətli keçidlər olur. Ümumiyyətlə, Quzey Azərbaycan aşıqlarının repertuarında olan mahnıların son dərəcə diqqətlə Güneydə izlənilməsi və ifası təqdirəlayiq cəhətlərdəndir. Güney Azərbaycan aşıqlarının ifa zamanı döyüşkənlik ruhlu şeir parçalarından istifadə etmələri onların sifətində gözəl bir hal yaradır... Güney Azərbaycanda aşıq sənətinin inkişafı hər şeydən əvvəl bir cəhətinə görə diqqətçəkəndir. Sazımızla ana dilimizin imkanları daim açılır, həm də qorunur. Məlumdur ki, Güneydə ana dilimiz çox ciddi basqılara məruz qalıb. Bu, o deməkdir ki, hazırda ana dilimizin hər mənada varlığının qorunmasında aşıq sənəti misilsiz hünər göstərir. Aşıqların bu və ya digər havacatı oxuyarkən aydın ifa tərzləri, türk sözlərinin əzəmətli deyilişi insanı ruhlandırır.

Bu gün də Güney Azərbaycanda yeni saz ansamblları yaranmaqda və xalq arasında populyarlaşmaqdadır. Bu ifalarda sazın bayağılığa varılmasına rast gəlmək mümkün deyil. Təbiidir,

qərbçilik əhvalı Güney Azərbaycana da təsir edir və oradakı soydaşlarımız içərisində hər cür yeniliyi göydəndüşmə kimi qəbul edənlər az deyil. Bu meyl xüsusən ədəbiyyatda özünü göstərir. Hətta Azərbaycan mətbuatında Güney Azərbaycanda yaşayan bəzi gənc qələm adamlarının guya ki, yenilikçi, əslində isə bədbin ruhlu şeirlərinin də çapına meydan verilir. Bu gün Quzey Azəbaycanda daha çox sezilən qarışıq ədəbiyyatçılıq əhvalı bu mənada Güney Azərbaycana da təsir etməmiş deyil. Unutmamalıyıq ki, Güney Azərbaycandakı yaradıcı soydaşlarımız Quzeydəki yaradıcı mühiti diqqətlə izləyir.

Professor Qara Namazov deyir ki, aşıq sənətinin kökü eramızdan əvvəlki minilliklərə gedib çıxır: "Amerika alimi Diklas 1960-65-ci illərdə Güney Azərbaycanda apardığı arxeoloji qazıntı işləri əsasında maraqlı, son dərəcədə tutarlı elmi nəticələrə gəlib. Eramızdan əvvəl 6-cı minillikdə Güney Azərbaycanda mövcud olmuş, müəyyən dövrdən sonra yerə batmış Cığamış şəhəri tapılıb. Çoxsaylı tapıntılar zamanı saxsı qab üzərində aşıq ansamblının şəkli ifadə olunmuş qiymətli əşya diqqəti cəlb edib. Cığamış şəhərinin qiymətli tapıntıları çox mətləblərdən xəbər verir. Eramızdan əvvəlki minilliklərdə Mesopotamiyada - İkiçayarasında mövcud olmuş mədəniyyətin bu ərazinin qonşuluğunda təşəkkül tapması təbiidir ki, təsirsiz ötüşməyib. Diklas bu tapıntını yüksək dəyərləndirərək deyib ki, insanlığın tarixi boyunca qədim dövrlərdən soraq verən bu tapıntı son dərəcə nadirdir, ona görə ki, burada ilk dəfə olaraq orkestr şəkli ifadə olunub. Ortada ozan oturub, ətrafında müxtəlif musiqi alətləri ifa edən sənətkarların rəsmləri yer alıb. Həmin səhnədə oxuyan şəxsin də təsviri var. Təbiidir ki, bir tapıntı ilə müəyyən dəqiq elmi-tarixi qənaətə gəlmək mümkün deyil. Digər bir fakt isə həmin ərazidən 4 min əvvəl tapılmış, hazırda Misirin muzeylərindən birində saxlanılan saxsı qab üzərində olduqca maraqlı bir şəkil diqqəti cəlb edir: çoban rəsmi verilib, başından çalma var. Məlumdur ki, bu cür çalma forması sırf türklərə məxsusdur. Çoban sinəsindəki sazla sanki heykəlləşib. Yanında it şəkli və su qabı da təsvir edilib. Təbiidir, güman etmək olar, zaman-zaman bu cür tapıntıların sayı artacaq, o zaman fitrətimizin gəldiyi elmi qənaətlər tarixi faktlar vasitəsilə təsdiqini bir daha tapacaq. Bu cür tapıntılar, ciddi faktlar əsasında aşıq sənətinin lap qədim tarixə malik olması haqqında fikir irəli sürməyə tamamilə haqqımız var. Bu, onu göstərir ki, sözügedən dövrlərdə aşıq sənəti mükəmməl bir sənət olaraq mövcud imiş".

Aşıq sənətinin qədimliyindən danışarkən bir məqama diqqət yetirməyimiz olduqca vacibdir. Bu da "aşıq" sözünün mənşəyi, kökü ilə bağlı olan bir məsələdir. Bu sözün haradan qaynaqlanması haqqında müxtəlif qənaətlər var. Ancaq aşıq sənətinin məhz türk ruhu ilə sırf bağlı olması onu deməyə əsas verir ki, "aşıq" sözü "işıq" sözündəndir. Q.Namazov deyir ki, "aşıq" sözü orta əsrlərə aiddir. Bu söz haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəziləri bu sözü ərəb sözü kimi qəbul edir, "aşiq olmaq", "vurulmaq" anlamında qəbul edirlər. "Aşıq" sözünün "işıq" sözündən qaynaqlandığı haqqında mülahizə irəli sürənlər də var. Hətta bu sözü "aşılamaq" sözü ilə də əlaqələndirirlər. Hər halda bu və ya digər yaradıcı sənət heç bir vaxt yerində durmur, daim inkişaf edir, cilalanır: "Mən də bu qənaətdəyəm ki, "aşıq" sözünün kökü "işıq" sözündəndir. Bu gün bizim öyrəndiyimiz aşıq sənəti heç də qədim aşıq sənəti deyil. Aşıq sənəti bir tərəfdən şifahi xalq ədəbiyyatının çox zəngin bir qoludur, digər tərəfdən də onu şifahi ədəbiyyata yamaq etmək mümkün deyil. Ona görə ki, aşıq sənətinin mahiyyətcə müəllifi məlumdur. Aşıq sənətinin tarix boyunca çox mötəbər ustadları olub. "Dədə Qorqud" eposunu da yaradanlar məşhur ozanlardır. Bu, o deməkdir ki, aşıq sənəti möhkəm, qədim təmələ, özünəməxsus yönə malik xəlqi yaradıcılıq xəzinəsidir, məktəbidir. Şəxsən məndə belə bir qənaət artıq tamamilə formalaşıb: uzun müddətdir ki, dünyanı heyrətləndirən Şumer mədəniyyəti Türk mədəniyyətinin özəyini, təməlini təşkil edir. Təkcə "Bilqamıc" dastanını diqqətlə nəzərdən keçirsək, görərik ki, onun "Dədə Qorqud" dastanları ilə hər mənada sıx bağlılığı var. Bu bağlılıq bizə çox mətləbləri açmağa işıq ucu verir. Ümumiyyətlə, türk dastanlarının hamısında biri-biri ilə bağlılıq, bəşəri mahiyyəti ifadə etmə xətti hədsiz dərəcədə güclüdür. Hazırda bu yöndə daha ciddi araşdırmaların aparılmasına ehtiyac böyükdür. Etiraf edək ki, bu məsələlərin özümüz tərəfindən araşdırılmasına çox gec başlamışıq. Məlumdur ki, sovet ideologiyasının hakimi mütləq olduğu bir zamanda belə şeylərə imkan verilmirdi. Digər bir tərəfdən də imperiya ideologiyasının təsiri nəticəsində tarixşünaslığımızda bu yöndə ciddi ziddiyyətlər nəzərə çarpırdı. İndi də bu, qalmaqdadır. Məhz bu səbəbdən də Şumer mədəniyyətinin türkçülük istiqaməti yönündə araşdırmalar aparmalıyıq. Burada dilçilik, epos sahəsində araşdırmaların son dövrlər nəzərəçarpacaq dərəcədə aparılması xüsusi qeyd edilməlidir. Təbiidir ki, sözügedən sahələrdə müəyyən uğurların yaranması və artması gələcək tədqiqatlar üçün yaxşı bir ümid yaradır. Şübhə etmirəm ki, müəyyən dövrdən sonra "Tarix Şumerdən başlayır", "Tarix Türklərdən başlayır" deyənlərin sayı daha çox olacaq. İlk növbədə bu qənaətin özümüzə bütün aydınlığı ilə məlum olması çox gərəklidir".

Tanınmış saz ifaçısı Nemət Qasımlı isə Güney Azərbaycanda aşıq sənətinin inkişafı barədə bu qənaətdədir: "Güney Azərbaycanda bu gün saz döyüşkənlik xarakteri kəsb edir. Orada yaşayan soydaşlarımızın yaxşı cəhəti odur ki, Azərbaycanın həm Şirvan, həm də Qərb bölgəsinin aşıq musiqisini inkişaf etdirərək yaşadırlar".

Yazı KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyələşdirdiyi müsabiqə əsasında çap olunur

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 23 oktyabr.- S.11.